1. ИСТОРИЈА И ШКОЛИ НА МАКЕДОНСКОТО
КОПАНИЧАРСТВО
1.1. ИСТОРИЈА НА МАКЕДОНСКОТО КОПАНИЧАРСТВО
Творештвото на македонските копаничари и нивното настојување традиционалната уметничка обработка на дрво да добие нова функција во современиот живот, овозможи поврзување на традицијата и непрекинат континуитет во развојот на македонската резба. Континуитетот може да се следи од 13 до 19 век, кога резбата го доживува својот процут, па до денес, кога се повеќе е во подем со појавата на Здружението на копаничари на Македонија.
Во раниот среден век, под силно влијание на византиската уметност, резбата се развива паралелно со декоративната камена пластика. Орнаментиката, комбинација од геометриски, зооморфни и вегетабилни елементи, е аналогна со орнаментиката од византиските мермерни релјефи од 12 до 14 век. Од малиот број зачувани резби, земајќи ја-лредвид оригиналната концепција и карактеристичната декорација, посебно место зазема еднокрилната врата од храмот посветен на Св. Никола Болнички (13 - 14 век) во Охрид. Резбата како алтернативна декоративна техника, заменувајќи ја камената пластика, постепено влегува во храмовите. Иконостасот од храмот Мали Св. Врачи во Охрид кој, судејќи по начинот на изработката, конструкцијата и декорацијата, датира од 14 век, е најстар досега познат дрвен иконостас во Македонија.
Освојувањето на Македонија од страна на Турците Османлии предизвикува длабоки општествени промени. Во тешките услови на ропство, кога Македонија е под постојан попитички, економски и културен притисок, уметноста се петрифицира во една рустифицирна форма на византиската уметност. Со текот на времето и постепеното прифаќање на ориенталните и западните влијанија, ќе се создаде нов квалитет кој ќе се изрази во специфичниот стил на македонската резба. Од 15 до 18 век се градат мали храмови, без куполи и надворешна декорација, а целото уметничко внимание се насочува кон внатрешноста на храмот. Големиот број зачувани резби од овој период укажува на постоењето на значајна уметничка активност во Централна Македонија каде што во текот на 15 и 16 век делува т.н. Прилепско-Слепченската резбарска школа. Нејзина карактеристика е плиткиот релјеф и раскошниот орнамент со преплет сличен на оној од средновековните ракописи. Покрај геометриски и флорални стилизирани мотиви, се јавуваат и зооморфни мотиви со реални и фантастични животни и, како специфика, профани мотиви од фолклорен карактер.
Уште од 16 век балканското подрачје е под силно влијание на експанзивната итало-критска уметност во која се веќе инкорпорирани елементи од ренесансната, а подоцна, во текот на 17 и 18 век, и на барокната уметност. Атос (Света Гора), каде работи Светогорската школа со своите многубројни мајстори и резбарски работилници, од 17 век станува најзначаен уметнички центар во Македонија. Во ова време таму се јавуваат првите иконостаси од развиен тип. Од 18 век иконостасите речиси целосно се покриени со резба. Тие стануваат најмонументалниот и најдекоративниот дел од храмот. Во Македонија се прифаќа барокниот стил на Атос и техниката на гипсирање, позлатување и боење на резбите.
Од почетокот на 19 век, под влијание на изменетите општествени односи, започнува изградбата на голем број монументални храмови. Градежната дејност ја следи живописот и иконописот, а резбата го доживувала својот полн развиток. Мијачките мајстори од Мала и Долна Река, во дебарскиот крај, учејќи го резбарството кај мајсторите резбари од работилниците на Атос, го прифаќаат нивниот барокен стил, внесувајќи во концепцијата нови фолклорни содржини, ја создаваат Мијачко-Дебарската школа.
Мијачките тајфи, како оние на Филиповци од с. Гари, Фрчкоски, Гиноски и Мадароски од Галичник, Зографски-Рензоски од с.Тресонче, Филипоски и Мирчески од с.Осој и многу други, работејќи по целиот Балкански Полуостров, изработуваат врвни уметнички дела. Во нивното творештво иконостасот зазема доминантно место.
Работејќи ги иконостасите, во длабок рељеф и ажурна резба како оние во Лесновскиот Манастир (1814 г.), Св. Спас во Скопје (1825 г.) и Бигорскиот Манастир (1838 г.), ќе ја издигнат традиционалната декоративна вештина на ниво на уметност. Ослободувајќи го дрвото од позлатата и бојата, до полн израз ќе ги доведат можностите на материјалот. Тие ќе го почувствуваат пулсот на животот кој бие во дрвото - во нивните раце тоа повторно ќе разлиста и ќе процути.
Следејќи го со длетото ритамот на природата, ќе ја откријат хармонијата на небесните сфери и ќе ја пренесат во сложените композиции и орнаментот. Во колективната визија на Небесното Царство проектирана на иконостасот, крај ангелите и светителите ќе се појават и обичните луѓе. Драматизмот на претставата и нејзината фолклорна димензија стануваат препознатлив белег на нивното севкупно творештво. Кон крајот на 19 век опаѓа продукцијата и квалитетот на резбата. Меѓутоа, традицијата на мијачкото резбарство се пренесува во 20 век и опстојува до денес.
Од почетокот на 20 век континуитетот го одржуваат малкумина резбари, меѓу кои со своето творештво се издвојува Нестор Алексиев Мирчевски. Во 1927 год. започнува со работа Уметничко-резбарското училиште во Дебар, под раководство на академскиот вајар Бранислав Јованчевиќ, кое од 1928 год. се префрла во Охрид каде што се оспособуваат нови мајстори. По Втората светска војна во Македонија доживува нов полет со обновувањето на Училиштето за резба во Охрид (1947г.), кое се префрла во Скопје при Училиштето за применета уметност како отсек за резба и формирањето на Ателјето за уметничка резба "Андон Дуков" во Охрид (1948 г.), кое работело до 1962г.
Од овој период од развојот на македонската резба ќе остане богат фонд резбани дела.
После овој период до појавата на ЗКМАК и новиот бран на копаничари, се зборуваше за замирање и потполно исчезнување на резбата. Со формирањето на ЗКМАК во 1993 год., а посебно овие години, се чувствува подемот на членството на ЗКМАК и зголемување на бројот на изработените дела. Значи резултатите од дејноста на здружението се на повидок. Многу членови, многу дела, изложби, колонии, семинари, списанија и слично се често на сцената на културното поле на оваа древна македонска уметност.
1.2. ВИДОВИ КОПАНИЧАРСКИ ШКОЛИ И СТИЛОВИ ВО МАКЕДОНИЈА И ПОШИРОКО
Македонија и ден-денес претставува богата ризница со споменици работени во резба, и покрај големите грабежи, уништувања и разурнувања на нашите Цркви и Манастири низ вековите. Патеписците кои поминувале низ Македонија забележале дека со товари се изнесувале икони, стари ракописи, книги, царски двери во резба, па дури и манастирски врати поради нивните културно-историски вредности. Сето тоа е веќе неповратно и, за жал, наместо тие да се наоѓаат во нашите витрини, трезори, Цркви и Манастири, тие, со својот сјај и содржина, ги украсуваат туѓите музеи и галерии на соседните и подалечните земји.
Но, сепак, Македонија е најбогата со резбарски дела, создадени континуирано низ вековите, за да го достигне својот зенит во првата половина на XIX век, преку резбарските дела на мијачките копаничари.
Тука нема да стане збор за развојниот пат на резбарството во Македонија, туку исклучиво ќе се задржиме на т.н. резбарски школи или, поточно речено, на резбарските центри. За првпат во литературата се споменува Прилепско-Слепчанската резбарска школа. Овој назив го носи поради многубројните резбарски дела создадени во резбарските работилници коишто постоеле во Манастирите Трескавец и Зрзе, Прилепско, како и во Манастирите: Св. Јован Крстител - Слепче - Демирхисарско, Пресвета Богородица Пречиста - Кичевско и други. Во овие Манастири се изработувале повеќе видови резбарски дела: иконостаси, целиванија, царски двери, певници, големи крстови, полиелеи (ороси), дејзисни плочи со светите апостоли и друго.
Резбарите не твореле само за потребите на посочените Манастири каде што работеле, туку тие изработувале резбарски дела за потребите на други Цркви и Манастири ширум Македонија, за што ни сведочат мноштво предмети работени во резба.
На оваа резбарска школа во прв ред и припаѓаат слепченските врати (еднокрилна и двокрилна), царските двери и неколку певници и голем крст со Распетие Христово. Затоа, тие се сметаат за најкарактеристични примероци на прилепско-слепченската група и за најголеми достигања во резбарската вештина на тоа време во Македонија. Вратите се извонредно изведени во сложена композиција од плетеници, стилизирани орнаменти, слични на оние од средновековните ракописи, во кои се мешаат флорални стилизирани и зооморфни мотиви со фантастични животни, како и претстави од религиозниот и од обичниот живот на човекот на Земјата: Пресвета Богородица со пророци околу неа, композицијата Распетие Христово, човек во световна носија и со музички инструменти в раце. Слични мотиви среќаваме и на двокрилни врати од Манастирот Трескавец. Затоа, сметаме дека овие врати од Слепче и Трескавец се дела на исти мајстори-резбари, односно дека се излезени од иста резбарска работилница.
Слепченските и трескавечките врати му припаѓаат на периодот на XVI век и се типичен пример во развитокот на македонската резба, со карактеристика на плитко режење по фонот, со лесно издигнување на орнаментиката.
Кон оваа група резбарски дела спаѓа и певницата (аналогионот) од Манастирот Зрзе - Прилепско, дело на еромонахот Прохор, царските двери од Манастирот Пресвета Богородица Пречиста - Кичевска, царските двери од Црквата Св. Никола во Варо, во Манастирот Трескавец, дверите во с. Кореница - Прилепско, од с. Канино и многу други.
Покрај многубројните резбарски дела, коишто потекнуваат од т.н. Прилепск-Слепченска резбарска школа, мноштво резбарскидела ширум Македонија, како и трите двокрилни врати, Големиот Крст и полиелејот во Полошкиот Манастир Св.Ѓорги, претставуваат подоцнежен одек на прилепско-Слепченското резбарско творештво.
Интересно би било да споменеме дека на почетокот на XVII век на Света Гора (Атос) се создава Светогорската резбарска школа, односно речиси два века откако е создадена Прилепско-Слепчанската резбарска школа (ХV/ХVI век) кај нас во Македонија.
Иконостасот во Протатон, од 1611 година изработен во резба, дело на монахот Неофит, се смета за прво резбарско дело. Низ целиот XVII век во резбарските работилници на Света Гора, а во рамките на Светогорската резбарска школа, се создадени повеќе иконостаси и други предмети во резба. Речиси сите светогорски иконостаси се дело на монаси: монахот Неофит, како што рековме, во 1611 година го режел иконостасот во Протатон, иерејот Исаие - 1622 во Пантократор, јеромонахот Василие во 1679 година го режел иконостасот во Ксенофон, јеромонах Софроние - 1783 во Дохиари итн.
Но, да се потсетиме и да не заборавиме дека Светогорската резбарска школа не е создадена исклучиво од стекнатите светогорски резбарски работилници, туку и од придојдените монаси на Света Гора од балканските народи со резбарско искуство, а најмногу од Македонија. Оттука е и највероjатната претпоставка дека темелите на Светогорската резбарска школа ги наоѓаме во старото резбарско искуство кај балканските народи. Од помало значење не е и влијанието на Италокритските мајстори-резбари, кои со своите западни иновации работат во светогорските работилници.
Во првите децении на XVIII век кај нас во Македонија се изработени два иконостаса во Манастирот Св. Наум, во 1711 година, и во Црквата Св. Димитрија во Битола, во 1738 година. Тие имаат големи сличности и затоа се смета дека произлегуваат од иста резбарска работилница, дело на домашни мајстори, кои според стилот и обработката се врзуваат за светогорското творештво.
За нашите резбари кои работеле на Света Гора најкомпетентно е забележано во литературата, дека "во пообемните работи на Света Гора значајна улога одиграле мајстоирте од Македонија кои, здружени во тајфи, извршувале најсложени уметнички задачи, и овие мајстори го дале својот голем удел во процесот на уметничкото обединување на Балканот". И не само тоа, нашите зографи (Христофор Жефарович од Дојран), како и браќата Јован и Георги Грабован од околината на Охрид, освен со сликарството, се занимавале и со резбарство и биле првите основачи на резбарски центри во Војводина и автори на повеќе резбарски дела, иконостаси, царски двери и сл. во Војводина, во втората половина на XVIII век, кога биле големите миграциони движења од југ кон север, односно на територијата на Карловачката митрополија.
Појавата на резбаните иконостаси кон крајот на XVIII век се синхронизира со појавата на слични дела по островите на Егејското и Јонско Море и во одделни центри на балканот - Мијачките, Самоковските, Тревненските, Банските и Мецовските (епирските) резбарски работилници, кои во текот на своето творештво во литературата ќе бидат наречени "резбарски школи".
Економскиот подем на македонскиот народ, кој започнал во осумдесетите години на XVIII век, и неговото поголемо засилување во осумдесетите години на XIX век, условило да бидат подигнати голем број Соборни Цркви речиси во сите градови во Македонија.
"Сега, не само градовите, туку и селата градат големи трикорабни Цркви со галерии и со широки отворени тремови и сл. Таков е примерот со Манастирите: Св. Јован Бигорски, Св. Јоаким Осоговски, Пресвета Богородица Пречиста Кичевска; Црквите: Св. Димитрија во Битола, Св. Благовештение во Прилеп, Св. Никола во Штип, Пресвета Богородица во с. Ново Село - Штипско, Св. Илија во Нов Дојран и во Радовиш, Св. Никола и Св. Богородица во Крушево, Пресвета Богородица во Скопје, Св. Пантелејмон во Велес, Св. Ѓорѓи во Лазарополе, Св. Никола во Кратово и во Куманово итн. Сите Цркви имале потреба од нивни внатрешни украси со резбарски дела: иконостаси, амвони, целиванија, певници, архиерејски тронови, балдахини и сл.
Континуитетот на резбарството е видлив на сите поранешни векови, но не во толкава мера, со засилена творечка дејност, каков што е случајот при крајот на XVIII, а особено во XIX век. За негов развиток придонеле повеќе фактори: новоизградените Цркви во градовите и во селата имале потреба од внатрешно уредување и декорација со резбарски дела кои погоре ги наброивме. Оттука и несебичната помош на македонското население за повеличенствена и поубава опстановка на своите Цркви - отворила широко поле за работа и усовршување на копаничарската професија од страна на копаничарите. Во повеќе Манастири во Македонија се создаваат резбарски работилници, исполнети со мајстори, калфи и чираци. Се создаваат резбарски тајфи од повеќе родови, а сите биле од малореканскиот крај, од селата: Гари, Тресонче, Осој, Галичник, Лазарополе, Селце, Росоки, Требиште, Битуше и други. Најпознати се родовите: Филиповци од Гари, на чело со Петре Филипович-Гарката; Филиповци од Осој; Фрчковци од Галичник, на чело со Макарие; Рензовци-Зографски од Тресонче, Максевци од Требиште, Станишевци од Тресонче итн.
Мијачките копаничари, кои го почнале своето творештво кон крајот на XVIII век и работеле во целиот XIX век, отвориле нови страници на нашата македонска историја на уметноста со што ја збогатиле и самата историја на својот народ.
Мијачките копаничари, кои престојувале на Света Гора кај мајстори-резбари во работилниците од Италокритската школа, ги негувале поствизантиските традиции што ги носеле од Запад.
Мијаците - резбари ги примиле елементите на ренесансата и барокот.
Меѓутоа, за мијачките копаничари не требало да измине многу време за да внесат и свои елементи од секојдневниот живот, од фолклорот на мијачкиот крај, како и да бидат толкувачи на Библијата, создавајќи сцени од Стариот и Новиот завет.
Творештвото на мијачките копаничари не само што влијаело врз творештвото на другите резбарски школи на Балканот, туку, под влијание на директното учество, се создадени резбарски школи, резбарски центри и резбарски работилници од каде што добро подготвени копаничари го продолжиле делото на Мијаците од Мијачката резбарска школа. Во литературатастои дека Мијачката (Дебарската) резбарска школа ги има создадено резбарските школи во Банско и Трјавна. И уште да додадеме дека на Балканот, покрај Мијачката, постојат Самоковската резбарска школа, Тревненската и Банската во Бугарија; Светогорската и Епирската, во Грција; и Бератската во Албанија. Од сите резбарски школи најбогата била Мијачката. Денес не може да се најде Црква или Манастир во Македонија каде што мијачките резбари, иконописци и зографи зад себе не оставиле резбарски дела изработени од своите вешти раце со богата фантазија. Нивното творештво ги минало рамките на Македонија, работејќи во Србија, особено во Косово, Албанија, Грција, Бугарија и Романија. Тие заминувале во тајфи и во цели фамилии.
Некои од нив не се вратиле на своите огништа во Мала Река.
Што се однесува до стилот на работа на мијачките копаничари, во литературата се смета дека оригиналноста во стилот на мијачките копаничари-уметници е многу слободното користење на растителни форми во мошне разновидни композиции со човечки и животински фигури. Исто така, се смета дека во почетокот на XIX век постои оформен центар од мијачки копаничари што создале свој "стил" во резбарството, различен од другите школи, и тие создаваат нов правец во развитокот на копаничарството.
За современите охридски резбари, и за најновиот подем на младите ентузијасти резбари, времето ќе даде оценка. д-р Димитар Ќорнаков |
Quote 
Topic Options
