Неми сведоци на предземјотресното Скопје

Градот загуби многу репрезентативни објекти во земјотресот од пред 46 години. Сепак неколку градби останаа за да ги раскажуваат приказните за животот пред 1963 година

Ги нема веќе Офицерскиот дом, Народната банка, Стариот театар, половина железничка станица и многу други објекти. Скопје во земјотресот од 1963 година загуби речиси 70 отсто од значајните градби. Некои од нив се обновуваат, други се градат во современа варијанта, а повторната изградба на дел објекти е или неизвесна или невозможна.

Сепак, не беше сé загубено во кобниот час пред 46 години, во 5.17 часот наутро на 26 јули 1963 година. Многу објекти се урнаа како кули од карти, но, за чудо, опстанаа репрезентативни градби со кои градот и денес се гордее. Ристиќевата палата, домот „Ибни Пајко“, хотелот „Бристол“, Арапската куќа и зградата на „Метропол“, денешна „Сити галери“, ја преживеале катастрофата. Останале речиси сами во своите маала, опкружени единствено со урнатини. Паднале дури и зградите што биле залепени до нив, но тие не. Опстануваат и понатаму да сведочат за тоа како изгледало предземјотресното Скопје, град што според многу негови стари жители е загубен засекогаш. За среќа, овие маркантни градби сé уште ги раскажуваат скопските приказни од пред 1963 година.


ПРВАТА ЗГРАДА СО ЛИФТ


Домот „Ибни Пајко“, по кој било наречено Пајко Маало, е првата станбена зграда направена на левата страна на реката Вардар, во 1938 година. Во неа првпат во Скопје бил вграден лифт. Се наоѓа веднаш до Камени мост, а градена е во стилот на архитектот Корбизје. Ја направил познатиот трговец Ибни Пајко, кој ги користел становите за издавање, но имало и социјални седишта. Порано зградата била бојадисана во црвено и целосно се вклопувала во поранешниот плоштад „Црвена вода“.


ЕРМЕНЦИ ЈА НАПРАВИЛЕ АРАПСКАТА КУЌА


Арапската куќа, позната и како хотелот „Јадран“, се градела од 1936 до 1938 година. Таа била во сопственост на Агоп и Агавни Дикинџијан, богати трговци од Ерменија. Во времето кога била изградена палатата, нејзината надворешност била вистинска сензација за граѓаните на Скопје, кои дотогаш немале видено такви градби. Арапската куќа била изградена на два ката, со шарени полуелептични џумлаци, а на покривот наместо ќерамиди имало стаклени кули. Во објектот гостите влегувале преку масивна железна врата на која биле изгравирани иницијалите А.Д. Внатрешниот дел на куќата бил поставен со унгарски паркет, со жолто-зелени и со црвени стакла и со црвени мермерни скали.


ХОТЕЛ НАМЕСТО КАРВАН-САРАЈ


Хотелите во предвоено Скопје биле далеку од вистински хотели според удобноста и хигиената, но сепак биле подобри од карван-сараите. Имале по најмногу десет соби, со по неколку скромно наместени кревети, а долните катови биле кафеани што се нарекувале „локантри“ или „бирарии“. „Бристол“ бил еден од најугледните хотели во тоа време, со сопствена гаража и со телефонски приклучоци. Денес е единствен угостителски капацитет што опстанал од предземјотресниот период и што може да сведочи за хотелиерството во минатото. Го изградиле браќата Караџа во 1924 година.


КАФЕАНА СО ЛИМИТ


Васа Аврамовиќ бил газда на познатата кафеана „Метропол“, сместена во денешниот објект на стоковната куќа „Сити галери“. Била најпосетен објект во своето време, бидејќи нудела добра храна, услуга, пијалаци и музика. Гостувале „Трио Орлов“ со репертоар на „Мјузикл хала“ и кабаре со раскошна гардероба и акробатски балетски точки. Во неа можеле да влезат само богатите, но постоел лимит колку смееле да потрошат за една вечер.


ПАЛАТА СО БАЊИ НА СИТЕ КАТОВИ


Ристиќевата палата на плоштадот „Македонија“ е еден од најчестите објекти на разгледниците од Скопје. Изградена е во 1926 година и била во сопственост на аптекарот Владислав Ристиќ. Проектот го направил архитектот Драгутин Маслаќ, а скулптурите ги изработил Данило Станковиќ. Зградата имала деловни простории во приземјето, а станови на катовите. Заедно со околните куќи биле една целина, која се разрушила во земјотресот. Становите уште пред 80 години имале сопствени санитарни јазли и бањи на сите катови, како и фрижидер со мраз и домашни телефони, луксузи незамисливи за тоа време.




Само среќата ги спасила

Тоа што ги зачудува повеќето денешни жители на главниот град е како останале овие објекти додека сé околу нив се уривало. Експертите знаат дека порано не се внимавало многу на сеизмичката издржливост на градбите, па немаат некое посебно објаснување за тоа чудо. Велат дека била чиста среќа што овие згради и денес ги имаме во градот.

Архитектот Мирослав Грчев вели дека во тоа време само за објектот на „Метропол“ се знаело дека може да издржи земјотрес.

- Архитектот Милан Злоковиќ ја имаше направено таа зграда според најсовремените стандарди. За другите објекти среќата била главниот фактор, односно линиите на магнитудата. Со други зборови, некаде земјотресот удрил посилно, а некаде послабо - смета Грчев.

Михаил Гаревски, директорот на Институтот за земјотресно инженерство и инженерска сеизмологија (ИЗИИС), смета дека уривањето на зградите е феномен што не може секогаш да се објасни.

- Што ќе се урне, а што ќе опстане зависи и од материјалите користени при изградбата, како и од тлото, кое може да го засили или да го забави ударот. Проблемот со скопските градби беше што се градеа со вертикални носечки ѕидови. Затоа паѓаа цели катови - објаснува Гаревски.