Спомен куќа на Мајка Тереза

МАЈКА ТЕРЕЗА КАКО БАРБИКА

Провинцијализирање на светските дострели на луѓето од Македонија

пишува: Дејан Буѓевац

.bugevac@globusmagazin.com.mk">d.bugevac@globusmagazin.com.mk

Зачуденост, збунетост, неверување, и прашањето/констатацијата „што е пак сега ова“, се најчестите реакции на граѓаните кои секојдневно се движат покрај завршениот спомен-дом на најпознатата скопјанка во светот, хуманистката мајка Тереза, „насаден“ пред Домот на АРМ.

Инаку пред десетина дена, во Скопје на пропатување беа дојдени неколку историчари на уметност и урбанисти планери од Љубљана и Загреб. Нивната патувачка дестинација беше Солун, кадешто од 13 до 17 јануари бил организиран семинар посветен на критичката архитектура, на тема „Архитектурата како субјект на отпор.

Секој пат, кога ќе поминевме покрај објектот на спомен-куќата „Мајка Тереза - дело на архитектите Вангел Божиновски и Слободан Арсовски, нивните лични коментари завршуваа со зборовите „Не ми се верува“ и „Добро, зарем немавте јавни дебати околу целава работа, граѓански иницијативи... ?!“.

Што можев да им одговорам, освен тоа, дека кај нас има само ТВ молитви, а не ТВ дебати, како што би рекла ликовната критичарка, Лилјана Неделковска. Секако, им ги споменав острите критики во јавноста упатени на сметка на ова идејно решение, особено од страна на професори и студенти од Архитектонскиот факултет. Дека била распишана и Интернет-петиција. Но, очигледно сето тоа, не било доволно.

Да се вратиме на самиот објект кој, според планот на организаторите, треба на 30 јануари да доживее свечено отворање и промоција.

Кои се тие архитектонски белези на ова здание, коишто предизвикаа, и се уште предизвикуваат вознемирувачки критички осврти и остри јавни коментари, заради што, најверојатно објектот и во иднина за многумина ќе претставува „непристоен естетски предлог во самиот центар на Скопје?

Да ги споменеме само оние елементи коишто се најочигледни. 

АРХИТЕКТОНСКИ СУПЕРСТАР Пред се', целосна неусогласеност на објектот со темата на проектот, и она што тој треба да го изрази. Ако мајка Тереза целиот свој живот го посветила на аскетското доживување на светот, ако како мисионерка на љубовта и милосрдието, инсистирала на сиромаштијата и послушноста како на свое достоинство и единствен духовен раскош, ако целиот свет ја познава како „Светица на бедниците“, тогаш во што е поентата авторите на проектот да креираат еден ваков бизарен и набилдан архитектонски објект кој може да се однесува на се' што ќе посакате во вашите лични фантазии, а само не на причината и личноста заради кој истиот е подигнат. Зошто на мајка Тереза и' се наметнуваат мноштво на локални, национални, религиозни, глобални идентификации и знакови, кога целиот нејзин идентитет можеме да го собереме во еден стих од Васко Попа од 1953 година: „... да ти подигнам шатор од своите дланки“.

Ако се прочита дел од нејзините говори, изјави, молитви, интервјуа, ќе се забележи дека целиот нејзин национален, религиозен, политички и естетски идентитет се состоел од силната (не)возможна универзална љубов кон ближниот, кон беспомошниот, отфрлениот, а се' заради нејзиниот силен копнеж за Бога. Една тотална и посветена нереципрочна љубов за Другиот...

Инаку, во едно свое писмо од 1956 година, оваа монахиња посветена на сиромашните и болните луѓе, запишала „Таков длабок копнеж за Бога - а... одбиен, празен, без вера, без љубов... “. Дали и самата мајка Тереза имала сомнеж во Бога?!. Според сестрата Нирмала, мајка Тереза никогаш не се посомневала во љубовта на Бога, туку дека „таа ‘страдала’ од преголемата љубов кон Бога, и дека таа на себеси ја имала „таинствената радост којашто доаѓа само со потполна предаденост на Бога“. Нејзиниот копнеж за Бога бил толку голем, толку чист и ослободен од секоја материјалност, што единствено што и останало, било уште повеќе да страда за божјата љубов“.

Тогаш, од каде таквата желба од страна на авторите на спомен-куќата, од личноста и делото на мајка Тереза да креираат една архитектонска Барбика, една блескаво флуоресцентна атракција од земјата на чудата. „Shining Super Star“. Зошто и најпознатата скопјанка во светот мора да се доживува од нашето „тука“, од своето затворено, а во исто време и грабливо провинцијално доживување на културата на живеењето. Толку ли е тешко, нечии дела, кои во светот се препознаени како исклучителни, и како заедничко богатство на целото човештво, да бидат оставени на мира во нивната универзална припадност/ослободеност.

Дали нејзиното материјално одрекување и таквата духовна верба не биле доволно инспиративни за авторите, па решението го пронашле во „нашите претстави“ за „нашата“ мајка Тереза.

Или, можеби, после свеченото отворање на спомен-куќата, се очекува масовен туристички напад од странство, па не би било многу пристојно и фино како домаќини да ги дочекаме гостите во некаков си „скромен“ спомен-дом. Можеби затоа, и било неминовно да се проектира една сосема нова, „поубава“, поинаква и попривлечна биографија...

Или е во прашање можност/начин да се манифестира естетскиот стил/вкус на владеачката класа и нејзината бирократија.

ИНТЕРПОЛАЦИЈА Друг белег со кој, оваа новоизградена структура го иритира како професионалното, така и граѓанското око е локацијатата, којашто е избрана за подигнување на домот во спомен на мајка Тереза. Целиот околен урбан пејсаж, самата димензија на „културата на живеење“ во овој дел од градот, но и Скопје во целост.

Сосема е јасно дека авторите сметале на екцес приказна. Во тоа нема ништо лошо, напротив. Кај нас е се толку нормализирачки изместено и вулгарно, да еден контекстуален екцес е нешто што во целост ни недостасува во било која општествена форма на живеењето.

Но во случајов со спомен-куќата, овде најмалку имаме работа за успешен архитектонско-урбан екцес. Ние овде имаме однос со наметната и груба интерполација во самиот постоечки простор, затоа што архитектите своето дело го решавале повеќе како симболичко-архитектонски, а помалку како урбанистички проблем.

Успешна интеполација значи вистински одраз на едно квалитетно и сензибилизирано време во коешто се случува истата. Затоа кај нас се ретки квалитетни интерполации... Едноставно, за да се случи квалитетно архитектонско-урбанистичко вметнување на новоизградена структура меѓу веќе постоечките градби, и нивно ново поврзување/отворање, потребно е архитектурата да настапува како заштитник на јавниот интерес, а внатре во самите граници на парцелата на која се гради истата, да реализира прогресивни и трансформативни поместувања, кои истовремено се и тактички определени за физиономијата на градот.

Токму во таквата трансформативна идеја на архитектурата се наоѓа и нејзиниот потенцијал: како постоечката даденост на градбите, во взаемност со новите објекти, да се преведат во едно оптимално и еластично тело, и на тој начин, градот да го задржи својот јавен карактер во физичка и симболичка смисла.

За врвна интерполација не постојат урбани табуа, нема свети крави од градските блокови, нема ултимативни заштити и забрани во име на историски и стилски факти, хронологии и слично.

Во нашиот случај со спомен-домот на мајка Тереза, клучното промашување се состои во неорганското сфаќање на определениот градски контекст, во фактот што тука нагласката е ставена врз самата спомен-куќа - а не врз урбаното ткиво што го поврзува овој објект со останатите. Тука се оди од личното-внатре кон надвор, а не обратно.

Во прашање е еден освојувачки пристап во однос на постоечкиот урбан контекстуализам, каков и да е. Спомен-домот, како нова градба, ниту се вклопува во урбаниот пејсаж, ниту го проширува, ниту го ревитализира, ниту е во состојба да влезе во меѓусебна игра и социјална интеракција со околните константи какви што се улицата „Македонија, „Домот на АРМ, зеленилото со исечените дрва, врската плоштад - градски Музеј...

На еден начин, исчезна основната радост на ова парче од скопскиот урбанитет - просторот пред Домот на АРМ како можна отворена „културна сцена“.

Едноставно, овој архитектонски факт веќе не им припаѓа на сите граѓани и граѓанки. Одвоен е од идејата за допринос на колективното, колку и да звучи бесмислено и патетично. Имаме само збунетост и вознемиреност од „насадениот“ објект, кој сега до крајност е набиен во себеси како спектакуларно самодоволно средиште, и тешко дека било што во иднина ќе може да го помести. Во прашање е објект, доволен како цел сама за себе.

Имаме работа со едно тотално архитектонско дело што се доближува до тоталитарност.

Ќе треба да помине подолго време за овој објект, барем на ниво на „краток парадокс“, да може да се смести во нашето доживување и нашите навики. 

„ПЛУРАЛИЗАМ“ НА АСОЦИЈАЦИИ Од друга страна, бесмислени се и оние критики и пишувања, кои во овој спомен-дом посветен на мајка Тереза гледаат комплексност од разни стилови, контрадикторност и противречност. Би било крајно пријатно за гледачот/минувачот да ги содржи овие современи квалитети во нивната креативна и возбудлива плуралистичка игра. Наместо тоа, ние тука имаме еден чист, несреќно хибриден „плурализам, составен од некаков си „радикален“ традиционализам, но без суштинската (само)иронија, еден „наметлив фолклоризам“ (М. Бакалчев), едно несензибилно наративно оживување на некаква си претстава за „старата македонска куќа“. Неверојатни експлицитни аналогии, содржини, форми, фигури. Една несфатлива простодушност...

Исто така, имаме архитектонска хибридна мешавина, а од друга страна, во ниеден момент не може да се види богатата двосмисленост типична за фрагментарниот архитектонски плурализам. Нема нијанси кои би се однесувале на некаква си комплексност, противречност, поливалентност сугестивност, разнообразност, повеќезначност... Нема ништо комплицирано, се' е некако „складно“ во својата несводливост, и „хармонично“ во своето неслоевито постоење. Нема потреба од било какви контрадикторни синтагми како што се на пример, „нескладно единство“, „дисхармонична целина“...

Тука парадоксот е на сосема друго ниво. Тој води кон осиромашување на многузначноста на самиот архитектонски јазик.

КАМЕН-ТЕМЕЛНИК Едно е сигурно, овој најнов архитектонски проект, вреден неколку милиони евра, во иднина ќе претставува студиски камен-темелник за следните генерации архитекти, и ќе биде изучуван како нешто навистина единствен и редок настан во нашиот „современ“ архитектонски урбанизам.

Мила Искреновиќ, урбанист планер

Објектот е огледало на нашето време

Пред се', погрешен е амбијентот во кој е поставен објектот. Тој едноставно не кореспондира со околината, поради што не може да ги презентира своите атрибути и како таков, ќе остане осамен и отфрлен од истата околина. „Спомен куќата“ на Мајка Тереза рефлектира се' кон својата околина, само не на духовноста на личноста на која е посветена. Градбата требаше да биде дел од еден амбијент. Кога ќе поминете покрај неа, истата ви асоцира на се', само не на „Спомен куќа“.

Едноставно, плоштадот пред Домот на АРМ не е случајно проектиран. Овој простор можеби несоодветно се одржуваше, но претставуваше предворје за еден културен центар. Се работи за една мала „пијацета“, кадешто се одржуваа разни културни манифестации. „Спомен куќата“ му се наметна на просторот, и му ја одзеде основната функција - „културна сцена на отворено“.

При планирање на просторот, урбанистот секогаш раскажува некоја приказна која на крај треба да доживее кулминација. Со новиот објект, на улицата „Македонија“ ја снема приказната, или музички кажано, од очекуваната композиција го добивме само штимањето на инструментите.

Коментарите се потребни пред нешто да се изгради. Во историјата, градбите се одраз на едно време. Сметам, дека оваа градба е најубавото огледало на нашето време. Очигледно е дека не е битно што вели стручната јавност. Добро е што има вакви градби бидејќи нашите идни генерации, никој нема да ги оптовари со медиумски пропаганди, туку, тие како независни луѓе ќе ги гледаат нашите зданија, ќе се гордеат со нив, ќе се чудат а, можеби и ќе се срамат. Наша среќа е што нема да бидеме живи.

Лиле Неделковска, ликовен критичар, Член на АИКА Македонија

Спомен куќа - објект што вознемирува

Во целиот овој градителски поход во Скопје, кој има за цел да го освои минатото (а ниедно освојување, така барем било досега, дури и да е културно, не се врши без насилство, без терор), новата спомен-куќа за Мајка Тереза е само уште една градба којашто партиципира во ирационалното освојување на градското јадро. Парадоксот е дека за година две, сите ние ќе си се навикнеме на оваа градба, како што се “навикнавме” на сенишното присуство на крстот на Водно.

Ако скромноста, пожртвуваноста на една личност каква што била Мајка Тереза, се означува со еклектичка прекумерност, со прекумерноста во користењето на украси и симболи, тогаш тука, ние имаме работа со она што Жижек го означува како „краток спој на сите нивоа“. Невозможно е она што ја симболизира Мајка Тереза да дејствува на исто ниво, на коешто дејствува визијата на оваа градба. Целава работа води во еден комплетен ќор-сокак.

Во овој објект, нема што да ви се допадне, може само да ве вознемири. А вознемирува вишокот на егзистенцијата на оваа градба над нејзината репрезентација.

Исто така, откога го преуредија плоштадот, околните улици, мостот, веќе ништо не е во сооднос со ништо. Се' е изместено, она што имаше своја смисла, што функционираше како центар, сега функционира како некаков си широк сокак, или како некаков си “градско-маалски” двор во којшто сега секој може да си прави своја приказна.

Проблемот е во немањето модел на јавна расправа, на демократска процедура на дебатирање и конфронтирање на мислења и ставови. Наместо ТВ дебати, ние имаме ТВ молитви.

Зоран Петровски, историчар на уметност, Член на АИКА Македонија

Невкусна псевдо-архитектура

Читам и слушам деновиве некои коментари во весниците и во разговорите, кои иако со потсмев, сепак неоправдано го спомнуваат постмодернизмот во врска со оваа новокомпонирана градба. За жал, за мене тоа е само една невкусна и неука псевдо-архитектура, којашто нема врска со никаков „изам“, и со никакви други кретивни или културни параметри врз основа на кои би можел да се поведе било каков смислен дијалог. Јасно, суштината на проблемот не е во тој чудовишен хибрид, туку во прашањето зошто и како овој проект се прифатил за таа репрезентативна локација, и какви се пораките за степенот на свеста и знаењето на едно општество што сака да се репрезентира со вакви зданија? Метафорично речено, ова ми личи на градење на дворецот на Трнорушка за нејзиниот продолжен и длабок петстогодишен сон.