Технички Речник

 111.   ХРАМ  – Црква, Црковна градба за Богослужение. постојат два основни вида на Црковни градби првиот е базиликален, (правоаголен план) типичен за ранохристијанскиот период, а вториот e типичен за средновизантискиот период (централен план) односно Цркви со централен план кои може да бидат во основа (впишан крст во квадрат quincunx) крстообразни или кружни (конхални, ротондални).

Потоа просторно Црквите (најчесто базиликалните) се делат попречно: на едно или трокорабни градби т.е. еднобродни или тробродни.

Црквите се делат и според хиерархија и функција, односно катедрална или епископска-соборна, католикон или манастирска, пештерна или анахоретска, парохиска или градска(селска, маалска) и параклис или помала-помошна Црква.   

Естетски најголем акцент во Православниот Храм е ставен на внатрешното устројство (од подот па се до кубето ), но и на надворешноста, која е едноставна и е резултат на внатрешните сводови и апсиди, кои се и основа за скалесто оформените кровови и калкани, чија симболика (и внатрешно но повеќе надворешно) е скалесто искачување кон Царството Небесно. ѕидоите се најчесто во техника од клесан камен, украсени со геометриски орнаменти од керамопластика, истите можат да бидат изведени во  повеќе техники.    

(етимолошки има две претпоставки: првата од храна т.е. од прото-словенски хранимй – заштитува, чува [1] - xranimŭ guard ), и втората од црковно-словенски  хоромъ - хор

90.  ТЕСЕРА  – Мозаична камена или стаклена коцка   [1] [2] [3]

91.  ТЕСТУДО  – Кај базиликата свововидниот покрив над централниот кораб. [1] [2] кој кај трансептот преминува во крстовиден свод  потоа се јавуваат и арки на сводот кои се задржуваат кај западноевропските Црковни градби и истите подоцна се изведуваат со декоративни ребра во различни форми по сводот [1], типизирајќи повеќе ралични видови на заподноевропски сводови како разгранети (лепеза), ѕвездасти, ребрасти, мрежасти, палмовидни или (ќелијски)кристални сводови , сите карактеристични за по романичниот период  т.е.  карактеристични за готиката и ренесансата   [1]   (лат.: testudo - желка)

92. ТЕТРАКОНХОС  – Централен тип на раноХристијанска градба, комбинација во планот на квадрат со широки полукружни апсиди, на секоја страна од наосот; Градба составена од четири конхи, се јавува во втората половина на 5 век, симболизира соединување на кругот на сверата со секоја страна од наосот, т.е. спој на Небото и земјата. Од тука потекнува и идејата за „Впишан Крст во Правоаголен План„ Во 6. век западната конха се отстранува, поради негативното својство на западот - страната каде сонцето „умира„ и од каде што доаѓа ноќната темнина, така и се појавува Триконхосот.   [1] [2] [3] [4]                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

93.  ТИМПАНОН  – (види пелта или лунета ) Вдлабнато или само врамено полукружно поле над врата и прозор,  кое обично е украсено со рељеф, мозаик или фреска.  (коине: τύμπανον )   [1] [2] [3] [4]

94.  ТИСИАСТИРИОН  – исто што и Трпеза. (коине: ϑυσιαστήριον )

95.  ТРАВЕЈ  – Основна просторна единица на Црква со правоаголна или квадратна форма, секција која ја формираат попречни греди , пр. Трокорабна Црква е составена од  централен брод и два странични травеи или бочни кораби. Ова е име и за сводното поле кое е омеѓено со лонгитудинални и трансверзални куполи.

96.  ТРАНЗЕНА  – Перфорирано украсена правоаголна камена плоча, монтирана воглавно на прозорците или во олтарните прегради.   [1]

97.  ТРАНСЕПТ  – Страничен, попречен брод на Црква положен под прав агол по надолжниот брод, кој на основата на базиликалниот Храм му дава изглед на Крст; Попречен кораб во Базилика, оформен со отворањето на ѕидовите на ѓаконикот северно и проскомидијата јужно од презвитериумот, со идеја за оформување на крстовиден базиликален план.   [1]

98.  ТРИБЕЛОН  – (види и портал) Троделен влез, премин од нартексот во централниот кораб или во наосот на еднокорабните Цркви; конструкција од три арки носени врз две колони (симболика на Света Троица).   [1] [2]

99.  ТРИБУНА  – (види амвон или аналој или бема ) Трибина, пулпитум, апсидална трибина со поткрената платформа. Апсидалната платформа е повисока од подот на презвитеријалната бема, со идејата за искачување на Христијаните кон Светлината (ad lucem)   [1]

70.  ПУЛПИТУМ  – (види амвон или аналој) Певница, од каде се чита Светото Евангелие   

71.  РОЗЕТА  – Кружен орнамент во форма на цвет, кружен простор со декоративен испуст од изрезбана камена плоча, тркалезен прозор со различни украси.   [1]

72. РОТОНДА  – Мала градба (Црква) со кружна основа, со купола.

73.  СВОД  – (види апсида или калота или kупола) Конструктивен дел изѕидан по крива линија над една просторија, со потпирач на нејзините ѕидови; може да биде полузаоблен,  заоблен, крстест итд.   [1] 

74.  СЕПТУМ  – Септумска ограда, или колонада во наосот ги раздвојува зоните на централниот брод (патеката на Господ Исус Христос) од северниот и јужниот [ кораб  en.wikipedia.org/wiki/Aisle#Architecture ] (животната патека на жената и мажот)   (лат.: septum)   [1] [2]

75.  СИМБОЛИ  – Символи, метафори со преносно значење за изразување на Христијанските идеи и доблести чија цел е доближување до или објаснување на Православната есхатологија [1] , кои во раноХристијанството се посилно застапени во орнаментиката на сите видови Христијанска уметност, од архитектурата, преку фрескосликарството ,  мозаиците и резбата, па се до писанијата [1]   (коине.: συμβάλλω - придонесува до, доведува до)   [1] [2] [3] [4] [5]

Геометриски Символи   [1] [2]    

-        Крст  + Симбол на човековата егзистенција, на победата на Животот над смртта, симболика на Распетието, Воскресението и Вознесението на Господ Исус Христос со  што се отвори повторно Небесата за човекот

-        Квадрат  – Земната плоча

-        Круг  – Царството Небесно

-        Пелта  – Орнамент со полукружни крлушки (борова шишарка); изгрејсонце, бројни изгрејсонца, Воскресение

-        Плетенка  – Живот, јаже на животот, чест мотив на меанадар во раноХристијанската Црква [1]

-        Ромб  – Симболично порта за повторно раѓање, женскиот принцип на раѓањето

-        Свастика  – Тетраграматон, Симболична претстава на за вечното сонце, стар симбол на на вечното сончево патување

Вегетабилни символи      

-        Бршлен  – Живот

-        Винова лоза  – Живот

-        Крстовидна листеста розета  – Рај

-        Лилјан  – Господ Исус Христос, стебло на животот во Рајот

-        Стебло на животот  – Рај

-        Цвет  – розета, Рај

Фигурални символи на животни [1]

-        Гулаб  – Љубов

-        Гулабица  – Духот Божји кој лебди над водите, душа на праведникот

-        Елен  – Разгранети рогови, дрво на животот;плодност, растење и повторен живот; зооморфен симбол на душата на верникот; брзина и скокови; повик, Господ Исус Христос ги призива душите

-        Зајак  – Плодност, непрекинлива обнова на животот

-        Јагне  – Слика на Господ Исус Христос невина непорочна жртва

-        Квачка со пилиња  – Раскрилената Ранохристијанска Црква на своите Верници

-        Кошута, срна - Душа, невина душа

-        Паун  – Сончевиот круг симбол на бесмртноста; опашот ѕвездено небо. Неподмитлива душа и човековата психичка двојност. Јавачка птица, со стотина очи, симбол на вечно блаженство и средба на душата со Бог лице влице

-        Лав  – Помазаникот Божји, Сонце, Правда и моќ - Господ Исус Христос

-        Орел  – Вознесение, кралство, духовно обновуваање...

-        Феникс  – Нескршлива желба за преживување, Воскресение, победа на Животот над смртта; предзнак на сончевата светлина

-        воден коњ-хипопотам  – бехемот, демонот на водите

-        змија  - подземен зол демон, ѓавол

-        јарец - ѓавол, сатана, демон, грешник

-        скорпија - смрт, поретко користен симбол

Морски психопомпи

-        Делфин  – земни води, Господ Исус Христос Спасител

-        Риба  – земни води, Господ Исус Христос Спасител, Христијанските души

Фигурални символи, предмети

-        Арка  – Небесен свод

-        Кантарос  – Извор, стебло на Животот

-        Котва  – Душа, стабилизирање на душата на Христијанинот

-        Канелиран столб  – Искачување кон Небото   [1] [2]       

-        Канелура  – Надолжни жлебови, канали со полукружен профил. Симболика на канали по кои патуваат Христијанските души кон небесните води, по најдиректна аналогија со апсидалната ниша како најголем, централен канал.

76.  СИМЕТРИЧНА СЛИКА  – Според Стариот Завет, книгата на постанокот, Господ наредил: Нека има Свод среде Водата и тој да разделува вода од вода! Така Бог ја одвои водата од под Сводот, од водата над Сводот. Тоа биле значи основните елементи од античкиот и потоа раноХристијанскиот Космос. Според тоа верување, се што се наоѓа долу под сводот: земјата, морињата, океаните итн., претставува копија, симетрична слика на горниот, Небесен Свет, со единствена разлика: долу постои смртниот живот, а горе Вечниот Живот.

77.  СИНТРОНОИ  – (nave stacidia) Горно место; Полукружни степенасто оформени заеднички седишта, лево и десно од Светата Трпеза т.е. презвитериумот - во апсидите кај певниците. (коине: συνϑρονοι – заеднички седишта)   [1] [2]

78.  СКЕВОФИЛАКИОН  – Име за Ѓакониконот, просторија за чување на Свештеничките одежди (облеки). (коине: ςκευοφιλακιον - место, просторија за чување)

79.  СОЛЕА  – Средишен простор на храмот лоциран под централното кубе.  (коине: σολυμ солум – Престол) место во Храмот каде има право да седи великодостојник, кај раноХристијанските базилики тука бил сместен и хорот, тогаш солеата имала исто како и кај презвитериумот ниска ограда со плочи или како што денес е ограден Олтарот во римоКатоличките Цркви со [1] балустри била поткрената за една скала во наосот   [1] [2]        

50.  НАОС  – Главен, централен дел на внатрешноста на Храмот. Навис, брод, кораб, лаѓа, овој простор символизира кораб на Христијанското спасение кон Вечниот Живот во Небесната Рајска Градина, со кој управуваат Седумте Христијански Тајни (сакраменти).   (коине: ναός - храм, брод на животот)   [1]

51.  НАРТЕКС  – (види и ендо и ексонартекс или припрата) Предпростор внатрешен западен влез на Црква, предворје – предверие на наосот; тесно, квадратно предворје кое води во главниот брод на Црквата; Припрата; Тесна и долга просторија во која престојуваат огласените (катихумени). Често во нартексот се наоѓаат скалите за горната галерија во која се влегува во двете галерии надстраничните кораби.  (коине: ναρϑηξ)  кај раноХристијанските базилики тоа е атриум, отворено предворје.   [1]

52.  НИША  – (види апсида или конха или лунета (разлика во етимологијата на името)) Помала апсида, првенствено се однесува на полукружниот апсидален ѕид, но и на полукружна вдлабнатина во ѕид над прозор или врата - лунета  (фр.: niche - гнездо)

53.  ОЛТАР  – (види и апсида или презвитериум) Светилиште, презвитериум, простор каде се извршуваат литургиските обреди; Олтарот симболично е премин кон Рај, и се наоѓа на Исток,  затоа и главната порта на иконостасот се нарекува исто така „Порта на Рајот„ (Рајски - Царски Двери); кај раноХристијанските базилики е составен од презвитериум(предворје на рајската градина) и олтарна апсида(рајска градина, канал преку кој Господ Исус Христос се вознесува кон Царството Небесно (симболично куполата)), додека денес презвитериумот изостанува, и единствено презвитеријално место е Светиот Олтар. Презвитериумот бил на бема (за скала повисока платформа од централниот кораб),  додека Олтарот, како и денес,  е подигнат на апсидалната платформа (која е уште повисока од бемата за една, три или повеќе скали);  во Олтарот централно место завзема Чесната Трпеза која ја претставува масата од последната вечера (Тајната Вечера) на Господ Исус Христос и Светите Апостоли, на неа се осветуваат Светите Дарови (Причесната), Лебот и Виното (Телото и Крвта Господови), главниот литургиски обред по кој се исполнува Светата Тајна на Евхаристијата, причестување на Правоверните Христијани. Формата на горната плоча на трпезата од раноХристијанските базилики па се до денес се сретнува во повеќи облици како сигма (полукружна форма, заоблена на источната, а правоаголна на западната страна),  четвртаста, кружна или правоаголно-саркофагоидна. Како дел од самиот Олтар се издвојуваат два простора или простории: северно е проскомидијата а јужно ѓакониконот.   (лат.: altus - високо)   [1] [2] [3]

54.  ПАНДАНТИВ  – Триаголен сегмент од сфера; Сверен триаголник над сите четири агли во квадратен простор, служи за да се овозможи премин во кружната основа на кубето, или тамбурот на кубето.  [1]  може да биде и одреден сегмент со полукалота доколку арките се повнатрешно поставени во однос на кубето или тамбурот на кубето - „конкавна ниша„   (анг.: pendentive)   [1] [2] [3] [4]

55.  ПАРАКЛИС  – Капела присоединета на Црквата или вклопена в неа; има посебна намена (пр. служи како крстилница, за помали или поусрдни Молитви и Богослужби) ; исто што и Капела или Ораториум (коине: παράκλις од (παρακ - exhorted) - потикнува, по усрдно)

56.  ПАСТОФОРИЈА  – (види ѓаконикон или проскомидија) Во раноХристијанските и византиските Цркви заедничко име за преѕидани простории на олтарската апсида. Ѓакониконот и Проскомидијата се Пастофории (пастофорија). Тие се симетрично поставени во Олтарот т.е. олтарните апсиди на страничните кораби, кои завршуваат во Светиот Олтар. Пастофориите претежно се јавуваат кај византиските базилики   (коине: παστός - додатно и φόρος - носи)

57. ПЕВНИЦА  – Може да биде и во бочните апсиди, а може да биде и крената на столб или на самиот ѕид т.е. Пулпитум или Аналој.   [1] [2] [3]

58.  ПЕЛТА  – Декоративен орнамент во вид на полукружен штит, над портите и прозорите кој за разлика од лунетата   (коине: πέλτη - полуотворен штит за копје на фалангата)   [1] [2] [3]

59.  ПЕРИСТЕРИОН  – Име за воздушниот простор под балдахинот,  до Олтарната Трпеза, тука од балдахинот висел сребрен или златен гулаб – символ на Светиот Дух кој слегува од Небото, денес се среќава и ноево јајце. (коине: περιστέριόν - гулаб)

30.  КОЛОНАДА  – (види и столб) Низа од столбови помеѓу централниот брод и страничните крила, кои носат архитрав,  по 6 век се заменуваат со аркади т.е. ѕидани столпци со арки, период кога почнува масовно да се применува сферата  и кругот како неизоставна симболика на Христијанството преку куполи, сводови, арки, ниши   (лат.: columna - столб)   [1] [2] [3] [4]           

31.  КОЛОНЕТА  – (види и мено) Столбче, столбец помеѓу деловите на дупли прозори на порталите, на ивиците на тамбурот кубето и апсидите.   [1] [2] [3]

32.  КОМПЛУВИЈ  – Квадратен отвор над атриумот кај раноХристијанските базилики  низ кој влегува светлина или врне дожд. Спротивно доле е имплувиј.   [1] [2]

33.  КОНЗОЛА  – Камен испуст на фасада на градба која го зафаќа од доле и го носи горниот дел; најчесто потпирач на лак или фигура.   (фр.: console)   [1] [2] [3] [4] [5]

34.  КОНТРАФОР  – Надворешен ѕиден потпор кај базиликите, за растоварување на притисикот од сводовите.   (анг.: countereffort)   [1] [2] [3]            

35.  КОНХА  – (види и апсида или ниша (разлика во етимологијата на името)) Полускалесто оформен покрив на апсидалните ниши, школка,  претежно се однесува на полукалотата(полукупола) на апсидите; Полукружна ниша полукружно надградена со полукалота - полукупола. Зона за премин, влез во небесните води; Кружна статична ниша, обично конхите-нишите носат или монофора или бифора   (коине: κόγχη - школка, ниша )   [1] 

36.  КОРДОНСКИ ВЕНЕЦ  – Венец од различен профил кој хоризонтално ја дели фасадата.   (фр. cordon - гајтан, врвка)   [1]      

37.  КОРНИЗ  – Стреа, Издадени декорации врз первазот чија намена е да ја одбиваат дождовницата, кај не'класичните градби  попознат како симс   [1] [2]

38.  КРИНЕ  – (види фиала) Извор, име за кружно оформен бунар за вода среде атриумот   (коине: κρηνη - извор)   [1] [2]

39.  КРИПТА  – Подземна засводена просторија под Црква или капела во која се погребуваат заслужни личности.   (коине: κρυπτη - скриена)   [1] [2] [3]         

10.  БЕМА  – (види и амвон) Апсидална платформа; Поткрената платформа на презвутериумот, обично за еден или повеќе степеника; преградено место за Свештеници, особено за Владичкиот Трон   (коине: βημα – степеник, возвишување )   [1]

11.  БИФОРА  – (види и мено или трифора) Дводелен прозор; два полукружно оформени отвори, разделени со мено,   (лат.: biforate)   ваквите лачни базиликални прозорци можеле да бидат и монофори , трифори , квадрифори итн.   [1] [2] [3] [4] [5] [6]

12.  БОРДУРА  – (види и фреска)  Декоративна лента. перваз, лента, венец, пораб, рамка, обично во боја, која ја раздвојува композицијата, односно сцените, во фреско-живописаните храмови.   (фр.: bordure)   [1] [2] [3] [4] [5] [6]

13.  ДЕАМБУЛАТОРИУМ  – (види и олтар или прзвитериум) Простор, ходник, за опколување на Олтарот.   [1]

14.  ЃАКОНИКон  – (види скевофилакион или пастофорија или проскомидија) Јужен дел на олтарскиот простор во кој се чуваат одредени црковни предмети;  вдлабнување во ѕидот или засебна просторија на десната страна од Светиот Престол - Олтарот, во која се чуваат Светите Садови, одеждите на Свештенството. Првобитно маса а подоцна просторија, кај раноХристијанската базилика лоциран во нартексот, а покасно во презвитериумот т.е. Светиот Олтар каде во северната апсидална ниша е проскомидијата а паралелно во јужната апсидална ниша е ѓакониконот. (коине: διακονικον - служи, прислужува) просторија за Божјите слуги - Свештените лица.

15.  ЕКСОНАРТЕКС  – (види и ендонартекс или нартекс ) Егзонартекс, Надворешна припрата, надворешен страничен нартекс, долга и тесна просторија со иста форма како нартексот, може да биде и негово предворје.   (коине: έξω ναρϑηξ - пред нартекс, надворешен нартекс)   [1]

16.  ЕМПОРА  – Галерија, галерии, балкони на спрат, над бочните кораби од наосот или над нартексот, денес најчесто простор за хор.   (коине: εμπορα)   [1] [2] [3] [4]

17.  ЕНДОНАРТЕКС  – (види и ексонартекс или нартекс) Внатрешен нартекс, странична припрата, страничен влез во главниот брод- наосот; анекс, доѕидани простории.

18.  ЕПИСТИЛ  – Исто што и архитрав, греда што се монтира - епи, врз, стилос столбот (столбовите на колонадата);   (коине: επιστολις - столб)

19.  ИКОНОСТАС  – Олтарна рамка за Икони; Преграда во храмот помеѓу Олтарот и Наосот т.е. помеѓу просторот за Свештеници и Верници. Првобитните иконостаси биле камени и во форма на ниски олтарски прегради (темплон), а подоцна високи и дрвени. најчесто украсени со резбани мотиви и сцени;   (коине: εἰκών - икона и στάσις - стабилен)   [1] [2] [3]