НВО за Урбан и Рурален развој

Доволно беше, благодарение на љубезноста на службениците во Државниот архив на Република Македонија, да ги разгледаме регистрите на фондовите и збирките, за да се запознаеме со богатата традиција на граѓанското здружување и граѓанскиот активизам што постоел со векови наназад. Иако поинаку се нарекувале, организирале и функционирале, тие друштва се базирани на многу слични принципи, а веројатно и програми, како и денешните граѓански здруженија.

Во документацијата на Архивот се регистрирани разни еснафски здруженија (Еснаф на бакалите од Битола, Здружение на градежните предузимачи од Скопје), хуманитарни друштва, културно-просветни и научни друштва (Географско-етнографско друштво „Јован Цвијиќ“ од Скопје, Македонски литературен кружок од Софија, Здружение на глумците на Кралството Југославија - секција Скопје) и повеќе други (Македонска патриотска организација во САД, Друштво „Обединета Преспа“ во Австралија, здруженија на децата-бегалци од Егејскиот дел на Македонија во Канада, Австралија, Романија)…

Граѓански Свет

Мишо Докмановиќ
 
  Денеска треба да бидеме горди на фактот што ние сме генерацијата што има можноста да ја прослави 100-годишнината на македонската државност. Илинден претставува големо дело на еден мал народ, условно, едно дело што ќе овозможи слобода на Македонија, тоа е дело што претставува еден јуриш кон ѕвездите, една саможртва за сопственото самоопределување. Тезата што ја застапувам е дека корените на граѓанското организирање не се присутни од вчера, не се присутни од пред 10, 13 или 15 години, туку дека тие се присутни низ овој цел период од 100 години македонска државност.

  Накратко би се задржал на периодот од Илинденското востание до Версајската мировна конференција, односно на трите клучни години - 1903 - Илинденското востание, 1913 - крајот на Втората балканска војна и Букурешката мировна конференција и конечно 1919 година - Версајската мировна конференција каде што се запечатува судбината на Македонија и на македонскиот народ кој останува поделен во трите дела.

  Тука мораме да ги спомнеме активностите што му претходат на Илинденското востание, потоа активностите на формираната независна федеративна партија или народна федеративна партија, настапите на таа партија низ цела Македонија, како и изборот на нејзини пратеници во турскиот парламент, коишто таму ги застапуваат интересите на македонскиот народ, потоа активностите на македонската колонија во Петроград, на македонската емиграција во Швајцарија итн.

  Не случајно, австрискиот конзул Пара во Солун ќе рече дека активностите на народната федеративна партија поради својата програма претставуваат едно социјалдемократско здружение.

  Значи, самата таа дефиниција на народната федеративна партија повлекува мислење дека била претежно ориентирана кон социјалните права на македонскиот народ.

  Гледајќи го овој цел период од 1903 до 1919 година и граѓанските иницијативи што се јавуваат во овој период можеме да извлечеме определени заклучоци за карактерот, природата на граѓанското организирање и да направиме една паралела со денешните организации од тој тип.

  Мора уште на самиот почеток да се подвлече дека се работи за период во кој демократијата претставува мислена именка, што самото по себе може да не навлече на заклучок дека во едно феудално општество во распаѓање е невозможно да постојат форми на граѓанско организирање, а уште повеќе е невозможно да се споредат тие иницијативи со оние што постојат денеска во нашето секојдневие.

  Понудениот историски преглед нуди една сосема поинаква слика. Слика која порачува дека не само што може да се споредат граѓанските активности, туку можат и рамо до рамо да се носат со овие од денес. Притоа, неизбежно е да се нагласи нивната политичка обоеност, која произлегува од самиот факт што граѓанските иницијативи биле фокусирани кон промена на постојните општествени односи од феудален карактер и нивна замена со демократски политички режим. Посакуваните промени биле изводливи единствено преку револуционерна вооружена борба, при што употребата на евентуални политички методи била сведена на минимум.

  Во тој контекст низ целиот период којшто беше предмет на наша анализа очигледно е дека носителите на граѓанските иницијативи имале мошне солидни познавања на либералната демократија, што се гледа и во самото државно устројство на Крушевската Република, се гледа во предлозите, програмите што се пројавуваат во овој период, каде што имаме одредби за формирање на уставотворно собрание, воведување министерска одговорност, за воведување одредени социјални права, како и правото на слобода на изразувањето и враќањето на бегалците.

  Исто така, кристално јасна е сличноста што постои меѓу граѓанските иницијативи некогаш и денес во однос на примената на средствата за постигнување на целта. Средствата што “егземпли кауза” ги користело политичкото здружение на Македонците во Швајцарија се идентични со оние методи што денеска ги користат денешните граѓански организации за анимирање на јавноста, тука влегуваат митинзи, собири, апели, предлози, резолуции, предлог-програми. И овие како методи на промовирање на целта на здруженијата биле предвидени во правилниците на ова здружение.

  Во тој правец мора да се посвети внимание на фактот што многу професори, новинари, парламентарци, писатели од странски земји се зазеле за решавање на македонското прашање во полза на македонскиот народ. Доволно е само да се види листата на почесни членови, на главниот совет на македонските друштва во Швајцарија и с# е јасно. Сите тие се надевале дека преку нивната активност ќе го помогнат македонското национално ослободително движење.

  Почитувањето на правата на малцинставата е уште еден сегмент кој зазема значајно место во активностите во овој период. Со самото создавање на Крушевската Република во нејзиниот манифест беше нагласен мултиетничкиот карактер на државата, во кој Македонците, Албанците, Турците, Власите, Ромите ќе живеат рамноправно. Тоа уште еднаш покажува дека потребата од етнички соживот постоела уште многу одамна.

  Овие принципи се вградени во програмата на народната федеративна партија.

  Од аспект на денешните случувања, интересен е и фактот што голем број од опфатените организации ја нагласувале и потребата од возобновување на Охридската архиепископија.

  Сума сумарум, можеме да заклучиме дека првенствено граѓанските иницијативи биле насочени кон политички промени на статусот на Македонија и македонската нација, но и дека тие се занимавале и со секојдневните проблеми на населението. Иако овие иницијативи не вродиле со успех, тие одиграле извонредна улога во зачувување на идентитетот и во јакнењето на самодовербата на македонската нација. Токму овие работи ќе имаат пресудно значење во создавањето на македонската држава како федерална единка во поствоена Југославија, но и во прогласувањето самостојна и независна Република Македонија на референдумот одржан на осми септември 1991 година.

  Би завршил со зборовите коишто добро ја илустираат тешката судбина на македонскиот народ низ вековите, тоа се зборовите на еден ирски патриот, Роџер Кејсмен, кој вели дека знае за само две трагични истории во светот, онаа на Ирска и онаа на Македонија. Мислам дека тие зборови силно ја рефлектираат судбината на македонскиот народ и неговата држава низ овие сто години.

  Велиме дека граѓанските иницијативи ја менуваат свеста на луѓето. Кога човек ќе констатира дека ќе има некаков проблем, бара свои истомисленици кои заедно понатаму покренуваат иницијативи и сакаат да ги сменат работите, односно да легализираат нешто што дотогаш државата не им го овозможила.

  Меѓутоа, кога ќе зборуваме за граѓанските иницијативи пред 100 години, тогаш не може а да не се констатира дека тие всушност биле борба за гола егзистенција. Во тој период власта во Македонија била туѓа, меѓутоа Македонците отсекогаш тежнееле да си формираат сопствена држава. Сите тие иницијативи што биле покренувани на тој план, власта ги третирала како некаква опасност. Ако се оди хронолошки, тогаш веднаш по Илинденското востание секоја активност во Македонија речиси замрела. Причините ни се на сите нам добро познати, едната е што голем број македонски имиња загинале во Илинденското востание, втората причина е секако стравот од прогонство и од затвори, па оние што преживеале ги натерало да ја напуштат Македонија и да отидат во емиграција.

  Меѓутоа, во тој период Македонија го привлекла вниманието на странската јавност, така констатираат историчарите. Голем број видни светски личности се заинтересирале за Македонија и што прават и за што се залагаат Македонците. Во тој период посебно се истакнува името на Франческо Гвичердини, италијански парламентарец, кој подоцна станал министер за надворешни работи.

  Тој веднаш по Илинденското востание ја посетил Македонија и бил воодушевен од обичниот Македонец, од желбата на Македонецот да формира сопствена држава. Тој направил една книга во вид на проект, којашто излегла некаде 1905-1906 година под наслов “Впечатоци од Македонија”. Во таа книга Гвичердини ги изложил на остри критики големите европски сили Англија и Франција и отворено проговорил дека Македонците заслужуваат да имаат сопствена држава. Тој кажал дека културните обележја што ги имаат овие луѓе се многу постари од нивните соседи и дека доколку големите европски сили не дозволат да се формира македонска држава, тогаш на Балканот долго време нема да има мир.

  За жал, иницијативата на Гвичердини не била реализирана, а неговите предвидувања дека со години нема да се смират страстите на Балканот, на некој начин се реализирале.

  Значајно место во историјата на Македонија во однос на граѓанските иницијативи биле и иницијативите што ги покренувале македонските емигранти. По Првата светска војна и за време на Првата светска војна, односно 1914-1918 година, македонските емигранти започнуваат лични и колективни барања во вид на петиции до тогашното Друштво на народите, асоцијација денеска позната како Обединети нации, со барање дека на овие простори, значи на етнички географски граници, е потребно да се формира македонска држава. Во тој период посебно се издвојува друштвото што го формирал доктор Коцарев, лекар по вокација, родум од Охрид. Тој во Швајцарија на некој начин се обидел да ги собере Македонците и во здружението насловено како “Македонско друштво за независна Македонија” ја афирмирал идејата за осамостојување на Македонија.

  Нивната идеја понатаму исто била и да се соберат останатите Македонци коишто живееле во останатите европски земји, и сите заедно да се обидат да го афирмираат македонското прашање и да го привлечат вниманието на светската јавност кон Македонија.

  Првата светска војна завршила со Версајскиот договор и со една вештачка поделба на Македонија. Едниот дел му припаднал на Кралството СХС, другиот дел на Грција, третиот на Бугарија. Тој период бил навистина тежок за Македонците, тогаш многумина загинале на боиштата, изумиреле од глад, епидемија од болести, меѓутоа сепак постоел духот да се организира некаква граѓанска иницијатива, да се продолжи понатаму со желбата за да се формира сопствена држава.

  Во тој период, од она што успеав да го истражам и да го откријам е дека покрај одделни штрајкови, масовно и организирано, Македонците им се спротивставиле на обидите да се мобилизираат од страна на бугарските окупатори. Како посебни во тој период се издвојуваат демонстрациите што ги организирале македонските регрути од Битола, каде што во 1919 година се собрале околу пет илјади, Битолчани, Охриѓани, Кичевчани, Дебрани и Ресенчани. Тие демонстрации против мобилизацијата речиси преминале во масовен бојкот. Биле носени пароли со назнака против мобилизацијата и против монархијата на бугарскиот окупатор.

  Понатаму, хронолошки кога се разгледуваат граѓанските иницијативи застанува времето некаде на средината на 30-тите години. Младината почнува да го промовира македонското прашање. Македонските студенти кои студирале во Загреб и во Белград се запознале со современите студентски движења и со работата на револуционерните организации.

  Тие се организирале во свои сопствени здруженија. Името и на здружението во Загреб и во Белград било Вардар. Нивната идеја била да организираат претставување на македонското битие, во вид на претстави. Тие ги презентирале македонските песни и ора, организирале драмски претстави од животот на Македонија и од желбата на македонскиот народ да формира сопствена држава. Многу важна во тој период била турнеата што ја направило Загребското здружение Вардар низ Македонија. Тие дури се обиделе и успеале во тоа да формираат и сопствен весник каде што ќе ги промовираат идеите за осамостојување на Македонија. Весникот бил насловен “Наш весник”, меѓутоа, за жал, уште по излегувањето на првиот број во Загреб полицијата го запленила и забранила секакво понатамошно печатење на весникот.

  Литературните кружоци го свестувале светот за Македонија. Посебно активни биле во периодот меѓу двете светски војни и по втората светска војна. Како посебно важен се истакнува литературниот кружок што бил формиран во Софија во 1938 година, а како основачи на овој литературен кружок се јавиле Никола Вапцаров, Антон Панов, Ѓорги Абаџиев, Димитар Митрев и ред други познати Македонци. Нивната идеја била преку весниците да ги анимираат странските власти за борбата на Македонците за формирање сопствена држава.

  Од друга страна, пак, овие литературни кружоци, биле третирани како голема опасност, посебно од бугарските официјални фактори, и биле голема пречка во нивната работа, односно во нивната шовинистичка великобугарска пропаганда.

  Жените, исто така, земаат дел од граѓанските иницијативи што се случувале во Македонија и за Македонија во изминативе 100 години. Тие освен во борбата против окупаторот, имале голема богата разновидност во освестувањето на македонскиот народ, на македонската жена, користејќи ги редиците пред продавниците, но и на посебно организирани седенки жените успеале да ја освестат македонската жена и да ја натераат да излезе на улиците да демонстрира, да бара леб, да се бунтува против мобилизацијата. Како посебно важни биле демонстрациите што ги организирале жените во 1942 година во Велес, и тоа на 11 мај околу 200-300 жени успеале да се соберат пред велешката општина и со транспаренти да се бунат против мобилизацијата, односно против тоа Бугарите да ги земаат нивните синови и мажи и на фронтот да ги користат како чисто топовско месо.

  Гимназијалците успеале на некој начин да се организираат и да покренат низа граѓански иницијативи во текот на втората светска војна, поточно во 1942 г. и повторно во Велес се издвојуваат неколку примери, каде што тие се побуниле против бугаризацијата, против воведувањето на бугарскиот јазик во училиштата, против фалсификувањето на македонската историја, којашто од страна на Бугарите била наметната како пробугарска.

  Познати се протестите во 1942 кога гимназијалците во Велешката гимназија излегле на протести и ја прекинале наставата кога нивни пет ученици биле протерани од училиштето поради пропагандна дејност.

  Гимназијалците организирале низа граѓански иницијативи и му создавале проблеми на тогашниот бугарски окупатор кога се побуниле против тоа да бидат вклучени во низа фашистички организации што ги организирале Бугарите во Македонија и ги бојкотирале тие бугарски патриотски манифестации, ги бојкотирале црквите каде што свештениците се обидувале да наметнат едно мислење, дека наводно Македонија има бугарски карактер.

  Моето излагање би го завршила со овој дел дека иницијативи за независност, македонски здруженија покренувале и во нашите соседни земји, Албанија, Бугарија и во Грција. Меѓутоа, тие граѓански иницијативи повеќето се насочени кон подобрување на правата на малцинствата во овие земји, а би ги издвоила граѓанските иницијативи на здруженијата Обединети Македонци во Бугарија, Достинство во Македонија и Виножито во Грција.