Виничка Тврдина (Кале) - Виница

Виница  има најголеми шанси за презентација на дел од ранохристијанскиот период. Ниту Грција ниту која било друга европска
земја не може да го предизвика интересот на Европејците, ова тврдење на д-р. Коста Балабанов е како потсетување за вредноста на овој археолошки локалитет.

ПРИКАЗНИТЕ НА АРХЕОЛОГОТ ЦОНЕ КРСТЕВСКИ ЗА ДОЦНОАНТИЧКИОТ ЛОКАЛИТЕТ

Највисок јарбол за Виничкото кале

Виничките икони се енигма. Има многу неодговорени прашања за нив, многу е напишано, и повторно се енигма.

Цоне Крстевски е еден од постарите археолози, на две години до пензија, кустос - советник во Музејот на Македонија. Негови животни проекти, по раскажувањата и по фактите, излегува дека се ископувањата на Виничкото кале и на Исарот кај Марвинци.
Тој со неговото 40-годишно археолошко трагање, станал и почесен граѓанин на Виница и на Валандово. Вели, не потекнува од тој крај, но постојано потенцира дека е дојдено времето источна Македонија и средниот тек на Брегалница да станат археолошки приоритет, оти тука се крие тајната на христијанизацијата на македонското население, за што зборуваат светски познатите теракотни икони, но и многу скриени, темни археолошки тајни. На Виничкото кале ќе се развиори јарбол кој ќе се гледа од Скопје. Тоа го заслужува овој локалитет, тврди Крстевски, поради иконите кои сe уште нудат многу прашања за светските научници, но и поради континуираниот живот на Калето цели 5000 години.

Горд е дека со последните инвестиции на Владата успеал, како што ветил, да го открие целиот габарит на Калето. Посакува да има пари, за да ја истражи следните две години целата внатрешност на каструмот, во длабочина. Калето да се конзервира, и на него да продолжат да работат помладите колеги. Крстевски со задоволство се сеќава и на неговиот редок наод "стадион" или патоказ помеѓу два антички града, најден на Исарот, со што се дознало оти Марвинци не е Идомена туку е Доберос.

Вистината за пронаоѓањето на Виничките икони

Во пролетните денови на 1977 година бев млад вработен во тогашниот Археолошки музеј, и добивме писмо од двајца мештани Илчо и Методија, во кое пишуваше: "Ние го најдовме името на градот Виница". Тие тогаш пронашле една од иконите на која пишувало Винеа. Точно, името алудира на Виница, сега тој натпис стана и лого на градот, па ми ја дадоа таа чест неодамна да ја откријам плочата со логото.
Но таа икона кажува нешто сосем друго, тоа е, всушност, претстава на пренесување на виновата лоза од Египет до Јудеја. Сакам еднаш засекогаш да се знаат работите како беа околу откривањето на Виничките икони, зашто низ годиниве има многу верзии. Околу '70-тие години покојниот дедо Стојчо, кој имал лозје кај сегашниот локалитет, копајќи нашол една од иконите. Таа икона е претставата на Архангел Михаил, која имав среќа да ја видам истата година во колекцијата на еден од мештаните во Виница - господин Ристо Попов.
Потоа се јавија мештаните за иконата на Винеа. Тогашниот директор на Музејот ме прати да видам што се случува таму. На местото и самиот најдов уште 5-6 во депониите на собраниот камен од лозјата. Ги донесов иконите во тогашниот Археолошки музеј, сите беа изненадени, а потоа си го дозволив тој луксуз, со слики, а потоа и во живо да ги покажам иконите кај професорите во Белград. Целата научна јавност, и овде и таму, беше изненадена, и рекоа дека мора да се бара изворот на наодот некаде наоколу, и ги ставиме како провокација на увид на светската јавност.
Но во 1985 година, со професор Коста Балабанов го најдовме големото депо, и оттогаш почна на големо да се кажува и низ светот за Виничките теракоти. Ги презентиравме, една по една, во Скопје, па на Универзијадата, па во Ватикан, по ред во над 20 светски метрополи, во 50-ина светски градови.

Повторно наоѓање на Икони

Во 2008 година најдовме уште многу икони, околу 170. Има парчиња и со нови сцени. Зашто досега познававме 4 циклуси. Ова е прво големо ископување на нови икони, по 1985 година, иако на Виничкото кале се копа постојано во континуитет, но со премногу мали пари, за разлика од минативе две кампањи.
Досега познати ни беа темите на иконите, како што се старозаветни, христолошки теми, псалми и претстави на светители. Новата тема, која лично мене ме збунува, се претстави на коњаници со копја, без текст. Се работи за некои историски собитија, нема дилеми - да видиме што сакал виничкиот мајстор да претстави, ова е петти фрагмент.Но има и нова фаза, а тоа може да се калапите, мислам дека имаме делови од каауп. Виничките икони не се исти како оние во Бардо - Тунис, пронајдени пред стотина години. Тие биле како касети на плафон, биле како плочки, мали со димензии 10 на 15 сантиметри.. Нашите се 30 на 20 сантиметри, и квадратните 28 на 32 сантиметри. Тие запрепастуваат со својата големина, некои од новопронајдените се многу масивни. Релјефот на некои е толку висок, што на една со коњаник во галоп, висината на бутот и теракотата е околу 9 сантиметри, што е тешко изработка.
Досега се мислеше дека теракотите се од 7-8 век. Тогаш, со првите ископувања, најдовме околу 50 цели и делумно фрагментирани икони.
Но со новите истражувања и наоди, мислам дека нивното датирање ќе го симнеме подолу, и мислам оти иконите може да се и од 5-6 век. Тоа го тврдам според движниот материјал кој е многу силен, кој ги следи, а кој датира од тоа време.
Виничките икони се енигма. Има многу неодговорени прашања за нив,
многу е напишано, и повторно се енигма. Тие ќе останат нерешен археолошки случај, сe до оној момент додека не се најде нивната примарна функција - зошто се правени, кога се правени, зошто се исфрлени, зошто виничкиот мајстор правел грешки, зошто има толку реплики, сите овие зошто ги прават теракотни икони од Виница толку таинствени. Дефинитивно, имало работилница, можеби сме на шкартот.
Објектот сe уште не е најден, и мене ми се чини нема да го најадеме, но сигурно е дека биле аплицирани на објект. Имаме икона со автентичен малтер од 4 сантиметри, а знаеме и дека биле користени и како градежен материјал, зашто имаме најдено отпечатоци од претставите кои ги има на иконата. Тоа се податоци кои ги збунуваат и светските научници.
Што сакал мајсторот, вајар, уметник - сите епитети ги заслужува - да каже со претставите на иконите, да остави за поколенијата кои ги истражуваме, сe уште не е дооткриено. Сe додека има зошто, Виница и Виничките теракоти ќе бидат предизвик и за идните генерации.

2008-2009 - Калето е целостно откопано

Она што сме го сработиле од 1985 година до лани беше една третина од габаритот на Калето. Со овие две кампањи, со многу мал тим, но со пари, доволни за Калето, успеавме да отвориме 95 проценти од должината на неговите бедеми. Никој не веруваше дека за две години ќе успеам во тоа, не веруваше ни Управата за заштита на културното наследство, Паско Кузман мислеше дека сум ненормален. Но, еве, на две години до пензија, тоа ми успеа, и многу сум исполнет и среќен поради тоа. Сега реков дека со ова темпо и пари ми требаат уште две години да се истражи Калето целосно и во длабочина. Се разбира, првин мора да се конзервира. Зашто тоа Калето го заслужува. Тоа е стратегиски локалитет за Источна Македонија.
Виничкото кале во каструмот само има 25 000 квадратни метри. Со откривањето на сите бедеми, се докажа дека има неправилна полигонална форма. Сега откопавме околу 430 должни бедеми, зачувани во висина од 3-4 метри и 4 нови кули, па вкупно се 11.Ова кале го заслужува третманот како Скопското кале и Самуилова тврдина. Тоа е на трансверзалата Исток - Запад, по патот Виа Игнација, а згора на тоа е и важноста на средниот тек на Брегалница.
Најстарите артефакти, движен археолошки материјал датира од околу 3000 години пр. н.е.. Значи, можеме да говориме за континуиран живот на Калето до денес, за 5 000 години. Имаме артефакти од сите периоди.
По енеолитот, имаме керамика од доцно бронзено време, околу Тројанската војна, околу 1 200 г., потоа подоцнежниот железен период, 6, 7 век пр.н.е. Доаѓаме во класичниот период, периодот на Пајонците, кој бил пресилен, во Источна Македонија. Имаме некрополи, тибули, рамни некрополи, кои датираат од околу 6 век. Сe уште Македонците не се појавуваат, тие се 5, 4 век. Тоа го потврдуваат керамичките предмети, објектите за жртвување од тој период. Она што беше проблематично за Виничкото кале беше што го немаше македонско- хелинистичкиот период, до доаѓањето на Римјаните. Сега се покажа прекрасен материјал од тој период - се поврза алката, го споивме периодот од 5 век пр.н.е, до 1, 2 век на наша ера. Имаме артефакти, монети, керамика, стакло. Потоа тука се Римјаните, со артефакти од подоцнежниот период од 3 век. Тоа го знаеме со сигурност, зашто на самата влезна порта на Калето најдовме плоча на која е напишано "Во чест на својот господар".
Името на царот не е читливо, професорката Басотова вели дека датирањето мора да е околу, 3, 4, век. Од досега истраженото, посебно значење за Калето имаат тие 4 века, од 3 до 6 век, до доаѓањето на Словените.
Проблемот е што на Виничкото кале имаме темен археолошки период. Ги немаме 7-8 век, Словените ги немаме, и како материјален доказ и како култура. Спорадично, некој материјал се јавува од крај на 9, нешто 10, и од 11 век имаме една прекрасна некропола со 120-130 гробови, со белезици од стакло, позлатени. Таму најдовме остатоци од "Пејачката од Виница", како што јас си ја викам. Најдовме женски скелет, 11 прстени, 9 стаклени белегзии и 4 позлатени бронзени белегзии.
Ги најдовме и печките во кои се печени теракотите, во соседен објект кој е пандан на Калето. Печките правеле сe што било потребно за утврдувањето.
Ја откривме монументалната цистерна со хидростатен малтер, се работи за многу ретка цистерна. Сега сме на длабочина од 7 метри, а оди надолу. Ме изненадува, наоѓаме многу материјал. Можеби цистерната ќе ни ја даде целата историја на Калето. Внатре има куќи, улици, една ја крстивме Партизанска, дуќанчиња, магацини, цистерната, утврдување без вода не живее, делови од оружје, комуникациите на војската, самиот терен ни кажува колку би била висока секоја кула..Овде ќе го ставиме највисокиот јарбол во Источна Македонија, да се гледа дури од Штип, па, ако сакате, и од Скопје.

Како археолошки локалитет Виничко кале првпат се споменува во 1952/53 година, како Клисе баир. Подоцна ние со професорот Балабанов го воведовме новиот топоним, кој остана до денес. Јустинијан не случајно го удвоил западниот бедем. Калето епредвесник на христијанството кое нe одржува.Истражувањата ќе го решат проблемот на христијанизацијата на македонското население. Средниот тек на Брегалница е алфа и омега за многу прашања, не е случајно што една од мисиите на браќата Кирил и Методиј била токму тука.

Дојде време и Источна Македонија да ни биде приоритет за културниот туризам. Се истражува на Исарот, на Мородвис, Крупиште, Баргала. Таму е клучот на темниот дел од археологијата. Не треба многу да се направи туристите да помината еден ден во Виница и во Валандово.Дедо ми велеше: "Каменот тежи на местото." Затоа мислат дека е потребно да се реновира Виничкиот музеј, да има оригинали од иконите. Туристите ќе одат на Обозна Планина, под вршник ќе јадат специјалитети, ќе ги видат теракотите на самото место, ќе се качат на Калето, по една маица, сувенир, и еве ги парите. Ќе поминат еден ден во Виница. Како што вели Крстевски, виничани, со сите досегашни градоначалници се сродени со Калето, и ќе бидат одлични домаќини.