Коњух

Кастел Конјух, крајпатна стража и рудничка тврдина.

Локалитетот „Големо Градиште” лежи 2 км северно од Коњух, на левиот брег на Крива Река. Претставува 100 м висок вулкански куп (440 м н.м.) со тесен зарамнет врв и стрмни падини. Лесно е пристапен од југ преку широко седло. Доминира над широка околина и над магистралниот пат Скупи — Пауталиа — Сердика (Скопје — Велбужд — Средец), кој поминувал долж реката северно од Големо Градиште.

На зарамнетиот врв, со димензии 320 х 58/42 м, во римско време било изградено обѕидие.; 2 надгробни натписи од раниот 3. век, најдени тука, кажуваат дека на ова место бил стациониран еден пограничен воен одред — дел од I Тракиска кохорта (коњичка). Покрај блиските гранични премини кон соседните провинции Тракија и Македонија, војската ги чувала и рудниците на железо и олово-сребро, расфрлени неколку километри на југ и југоисток од Големо Градиште.

Во 6. век на ова место благодарејќи му на рударството израснал град кој зафаќал 17 ха. Акрополата на врвот добила ново обѕидие, а во карпестата почва биле всечени бројни мали улички, канализација, скалила и повеќе од 100 простории за живеење и работење. На падината и подножјето северно од акрополата се развил главниот дел од градот. Брегот долж Крива претставува карпеста плоча, која била правилно изделкана во вертикала и послужила како темел за градкиот ѕид. Тој денес е сочуван наместа до 2,6 м височина. Ѕидан е со цврст малтер во слогот емплектон и има вградени сполии. Зајакнат е со повеќе кули. Внатре се гледаат темели од бројни градби, меѓу кои делумно е раскопана една ранохристијанска базилика со мермерна пластика.

Широкото седло јужно од акрополата било опфатено со двоен ѕид и служело како простран збег за околното население. Во него нема големи градби. Во западното подножје на ридот поминувал друг голем пат, од Астибо на југ и тука ја преминувал Крива Река за да се спои со патот Скупи — Пауталија. Од мостот останало челото, на левиот брег на реката. На 300 м јужно од градот лежи некрополата во која е откопана една црква — ротонда од средината на 6. век. Има богата камена пластика, изрезбарена во зелен туф. Градот бил епископско седиште. Веројатно е во прашање Транупара; според Појтингеровата карта, Транупара била оддалечена 50 милји од Пауталија и 30 милји од Астибо (Штип), што точно соодветствува на оддалеченоста до тие места.

Акрополата има извонредно важна стратешка положба и од природата е добро укрепена. Бројните простории во неа, изделкани во мека вулканска карпа, привлекувале луѓе од средновековието, до денес. Првиот истражувач на ова место, С. Радојчиќ, помислил дека овие станишта во карпа ги издлабиле средновековните калуѓери -пустиножители. Денес знаеме дека тие големи и тешки делкачки работи потекнуваат од доцната антика и најтесно се поврзани со рударите од тоа време.

Меѓутоа, парчињата словенска огнишна грнчарија и од византиски глеѓосани чинии (12.—14. век) што се најдени тука, потоа една монета — псеудосолид на Јустинијан II (ран 8. век) и бакарните скифати од 12.—13. век, зборуваат дека старата акропола била населена или пак повремено била користена низ целото средновековие.

Еден пишан податок зборува дека околу средината на 14. век на ова место стоела крајпатна тврдина — стража. Тоа всушност е жалба на некои венецијански трговци, кои на патот од Скопје за Велбужд (Ќустендил) биле ограбени „близу кастелот Коњух”.Воената стража во Коњух, освен што го контролирала спомнатиот пат, несомнено ги контролирала и обновените рудници на железо на југ оттука. Блиската населба на 3 км југоисточно оттука го носи и денес старото, средновековно име: Рудари (Шопско).

С. Радојчиќ 1952, И. Микулчиќ 1974, Б. Јосифовска 1982