Град Чебрен (Ќе биде ли потопен?)

Град Чебрен

  Град Чемрен, рудничка крепост. Сл. 6, 23, 24.

  Лит.: И. Микулчиќ TIR, 136; — Филиповска - Србиноски 1978, 117—120.

  Местоположба. Локалитетот „Град, Чебрен” лежи на еден издвоен вулкански куп во кањонот на Црна, 140 м високо над реката (560 м н. м.), 3 км северозападно од Зовик. Тука лежат урнатините на средновековниот манастир и на раселеното селце Чебрен. Речниот свијок го опфаќа купот од 3 страни. Една пониска тераса го поврзува купот со други ридови на југ, одвоена од нив со тесно седло. Локалниот планински пат што поаѓал од Полето на запад и ја сечел јужномориовската висорамнина. го допирал Чебрен и се качувал до пазувите на Кајмакчалан - Кожуф на исток, кон старите рудни-ци на железо (денес патот Суводол — Рапеш — Манастир — Полчиште). Наброените села денес во голем степен се раселени.

  Најстари остатоци. На спомнатиот висок куп во доцната антика бил изграден силен кастел, којшто зафаќал простор од 3 ха. На пониската јужна тераса се развила цивилна населба, опфатена исто со обѕидие. Ѕидовите се градени со малтер. влечени во долги прави потези и зајакнати со повеќе кули. Целиот простор е планиран и оформен како град, со големина од 5 ха (со кастелот-акрополата вкупно 8 ха).

Во центарот на населбата стоела голема базилика, чии што темели и делови од мермерната пластика денес лежат околу средновековната црква. Оваа црква била изградена врз старата базилика, а обновена е во 16. век како манастир Чебрен. Во текот на I светска војна (1917—18) манастирот бил урнат и до денес не е обновен. Доцноантичкиот градежен шут лежи насекаде, а изобилството железна згура зборува за индустријата на железо во населбата. Траги од старите рудници има на повеќе места во околината.

Сл. 23 „Чебрен”, Зовик, доцноантички рударски град. Акрополата е обновена во средниот век како град Чемрен

Според сите индиции на ова место стоел градот Антанија, епископско седиште во 5. и 6. век.

  Средновековни остатоци. Акрополата била обновена во средниот век; новото обѕидие отстапува од линијата на доцноантичкиот ѕид и има белези типични за 13.—14. век. Укрепениот простор од тоа време мерел 1,5 ха. Со ископувањата на тој простор (1976—78 г.) биле сондирани станбените слоеви крај обѕидието. Најдена е керамика, различни ситни предмети и монети од 11. до 14. век. Се истакнува една бронзена аплика со претстава на глава-јавач, и крст-реликвијар (10.—11. век; сл. 6, 24).

Сл. 24. „Чебрен”, Зовик, крст-реликвијар, 10.—11. век (по Р. Петровиќ)

  На местото на базиликата од 6. век била изградена нова но помала црква (13.—14. век?), уште еднаш обновена и живописана во 16. век (манастирот Чебрен). Една друга црква, посветена на св. Илија, изградена е во тоа исто време на југоисточниот агол на античкото обѕидие.

  Спомнатите траги од преработката на железо во околината и во самиот Чебрен зборуваат за стопанската подлога врз која израснал доцносредновековниот „град” Чемрен. Името на крепоста е словенско и зборува дека населението во регионов било словенско. Чемрен останал под византиска власт до 1331 (или 1334) г. кога го освоиле Србите. По турската окупација рударството замрело, а со него и крепоста, така што во документите веќе не се спомнува. На ова место остана да живурка само селцето и манастирот Чебрен, како спомен на некогашниот град.

 По реката Црна 8 км северно од Чебрен, меѓу селата Чаниште и Манастир лежи крепоста Градок. Тоа е несомнено кастронот Морихово, управно и стопанско средиште на истоимениот регион во 9.—12. век. По неговото замирање средиштето било пренесено во Чемрен.

– Градот бил расположен на една висока тумба крај реката Еригон (Црна Река) како и во делот јужно од тумбата, кој претставува голема рамна површина покрај самата река, која тука прави голем завој.

Просторот на областа Мариово во антиката влегувал во македонската област Пелагонија, што упатува на заклучокот дека бил населен со Пелагонци. Со оглед на фактот што се знае дека Пелагонија во антиката егзистирала и како посебно кралство, голем број од античките градови кои се наоѓале во оваа област треба да се бараат во денешната област Мариово. На околу 3 km северозападно од селото Зовиќ во Мариово на една тумба со надморска височина од 560 m, како и на просторот ниско крај реката јужно од тумбата, на десниот брег на Црна Река, на локалитетот познат како „Чебрен“ (или „Тумба“), се наоѓаат бројни остатоци од впечатлива населба со корени уште од раната антика, односно, периодот на античкото македонско кралство. Дека населбата на локалитетот „Чебрен“ егзистирала и во периодот пред римското завладување на македонската империја покажуваат и наодите на монети од кралевите на античка Македонија. Од овој локалитет потекнуваат монети на Македонските кралеви Филип II (359–336 п.н.е.), Касандар (316–297), потоа од автономна Македонија, од Антигон Гоната (277–240/39 п.н.е.), Филип V (221–179 п.н.е.), Персеј (179–168 п.н.е.), монети на градовите Амфипол и Тесалоника, како и на Аркадија (И. Микулчиќ, Пелагонија у светлости археолошких налаза, 65. Никола шелдаров, Виктор Лилчиќ, Кралевите на античка Македонија..., 169, 175 и 178). Дали постоела населба со тврдина од периодот од кој потекнуваа споменатите монети може да се констатира со посебна анализа на остатоците од одбранбените ѕидови и од останатите градби. Пред неколку децении на локалитетот „Чебрен“, на највисокиот дел од тумбата истражувања вршела екипа на Народниот музеј од Битола, но резултатите од ова истражување до денес не се објавени.

На врвот на тумбата се наоѓа простор заграден со одбрамбени ѕидови со површина од 700 m² кој, според археолозите, претставува делот од населбата, која потекнува од римскиот период. Во доцната антика на тумбата се развила населба утврдена со „импозантни“ одбрамбени ѕидови, кои заградувале простор од 2,4 ха според Археолошката карта на Република Македонија, односно, 3 ха според археологот Иван Микулчиќ (И. Микулчиќ, Средновековни градови ..., 145). широките одбрамбени ѕидови на неколку места биле зајакнати со кули. „Целиот простор е планиран и оформен како град, со големина од 5 ха (со кастелот–акрополата вкупно 8 ха)“ – пишува Иван Микулчиќ. Според податоците од Археолошката карта, целиот комплекс зафаќа површина од 27 ха.

НАСЕЛБА СО ТВРДИНА ОД РИМСКО ВРЕМЕ И ДОЦНАТА АНТИКА

При ископувањето кое го вршеле археолозите од Битола на тумбата се откриени значајни недвижни наоди, главно од доцната антика. Посебно внимание привлекува една градба која се наоѓа на источниот раб на тумбата, кој е највисок. Градбата, веројатно, претставувала ранохристијан­ска црква, на што упатува еден посебен објект вдлабен во карпа. Тој прет­ста­­вува мала платформа со површина од околу 0,8 m², во чија средина е вдлабен помал објект во форма на крст, како и 4 кружни дупки во аглите на правоаголната платформа. Овој објект претставувал т.н. мартириум во кој се чувале мошти на некој христијански маченик (Александар Миткоски, Депоа за реликвии издлабени во карпа, Македонско наследство бр. 5, Скопје 1997, 66) од првите векови на христијанството кога христијаните биле прогонувани од тогашната римска власт.

Вакви објекти, мартириуми се граделе во првите христијански цркви кои се среќаваат на просторот опфатен со христијанската вера (Блага Алексова, Култ на мартирите во Македонија од IV до IX век, Матица македонска, Скопје 1995). Во близина на опишаниот објект се среќава и една голема гранитна плоча на чија површина е изработена голема детелина со четири листа во релјеф, како и повеќе помали форми на детелинки со четири листа. Голема е веројатноста дека оваа плоча на столпчиња стоела над платформата со вдлабен крст формирајќи ја култната конструкција во рамките на ранохристијанската црква. Интересно е дека ваква форма на вдлабен крст се среќава и на еден обработен камен блок на трикорабната црква во с. Манастир кое се наоѓа, исто така, на десниот брег на Црна Река околу 10 km северно од Чебрен. Црквата со мартириумот, веројатно, служела за опслужување на христијанските верници на населбата со тврдина, која егзистирала во раното христијанство на локалитетот „Чебрен“.

АНТИЧКИОТ ГРАД АНТАНИЈА СО ЕПИСКОПСКО СЕДИШТЕ

На големата карпеста тумба со тврдината на локалитетот „Чебрен“ се среќаваат голем број други археолошки остатоци, како што е доцноантичката и средновековната керамика, темели и остатоци од ѕидови од старите градби на некогашната населба и издлабени форми по карпите, како мелници за рачно мелење на жито и сл.

Освен остатокот од ранохристијанската црква на највисокиот дел од тумабата на локалитетот „Чебрен“ има уште две други цркви. Едната е црквата „Св. Димитрија“ која е манастирска црква од средновековниот манастир. Ова црква е изградена на темелите од голема ранохристијанска базилика која се наоѓала во центарот на населбата (И. Микулчиќ, Средновековни градови ..., 145), односно, на градот. Ова значи дека во градот кој егзистирал на локалитетот во доцната антика, односно раното христијанство, егзистирале најмалку две ранохристијански цркви, и тоа една на тумбата и една голема базиликална црква во центарот на населбата, во нискиот дел. Денес околу манастирската црква „Св. Димитрија“ се среќаваат траги од темелите на базиликата, остатоци од мермерната пластика, како помали столбови со релјеф и сл. Потврдувајќи дека на локалитетот „Чебрен“ „доцноантичкиот градежен шут лежи насекаде“ и дека има изобилство на железна згура за индустријата на железо која била развиена во стариот град, археологот Микулчиќ констатира: – „Според сите индиции на ова место стоел градот Антанија, епископско седиште од 5 и 6 век“ (И. Микулчиќ, Средновековни градови ..., 147).

На локалитетот „Чебрен“ постои и една помала црква која потекнува од 15 век. Таа во внатрешноста е живописана и, според стилот, живописот се датира, исто така, во 15 век. Оваа мала црквичка изградена од камен и малтер се наоѓа на една помала тумба јужно то тумбата со тврдината и, според она што може да се насети на теренот, еден од одбрамбените антички ѕидови води токму до неа. Оваа мала црквичка се вика „Св. Спас“.

СРЕДНОВЕКОВНИОТ ГРАД ЧЕМРЕН

Според сите показатели градот на локалитетот „Чебрен“ продолжил да егзистира со несмален развој и во средниот век. Во средниот век била обновена акрополата на тумбата и притоа новото обѕидие кое заградувало простор од 1,5 ха отстапува од линијата на ѕидот од доцната антика (И. Микулчиќ, Средновековни градови ..., 147). Археолозите крај одбрамбениот ѕид со сондажни ископувања констатирале остатоци од станбени објекти, а најдени се и керамички наоди, голем број ситни предмети и монети од 11 до 14 век. Се спомнува една бронзена апликација со претстава на глава, јавач и еден крст–реликвијар од 10–11 век (И. Микулчиќ).

Според пишаните извори, градот на локалитетот „Чебрен“ кај селото Зовиќ. во средниот век се викал Чемрен. Имено, српскиот архиепископ Данило од времето на Душановото царство во неговото дело „Животи кралјева и архиепископа српских“, набројувајќи градови во Македонија го споменува и градот Чемрен (Љубен Лапе, Одбрани четива од историјата за македонскиот народ, Скопје 1951). Во пишувањето на архиепископот Данило се потврдува дека населбата на локалитетот „Чебрен“ во Мариово претставувала град. Тоа го покажуваат и остатоците кои денес можат да се видат на овој локалитет. На тумбата која се наоѓа над самата Црна Река имало и тврдина градена со камен и малтер, со ѕид широк околу 1,5 m. Нејзини остатоците и денес можат да се видат на јужниот дел од тумбата. На овој дел на локалитетот се наоѓала акрополата на населбата. Со широк ѕид бил заграден и останатиот дел од населбата кој бил расположен во нискиот дел од просторот јужно од акрополата. Вкупниот простор на утврдената населба со акрополата зафаќал површина од 8 ха а просторот на кој била расположена населбата зафаќа 27 ха. Градот претежно се занимавал со преработка на железни руди и од него водел пат низ Мариово се до одредена висина на врвот Кајмакчалан и планината Кожуф до старите рудници на железна руда (И. Микулчиќ, Средновековни градови ...).

Во средновековниот град Чемрен на местото на ранохристијанската базилика била изградена нова помала црква, веројатно во 13 или 14 век која била обновена и живописана во 16 век. Всушност тоа е црквата „Св. Димитрија“, чии остатоци и денес можат да се видат во манастирот Чебрен. Од оваа црква останале само темелите и олтарот, во кој се забележува зачуван стар живопис, кој за жал не е никако заштитен иако манастирот важи за споменик заштитен со закон.

Градот Чемрен, според историските податоци, сè до 1331 (или 1334), кога бил освоен од царот Душан, се наоѓал во рамките на Византиското царство. Со доаѓањето на Турците градот престанал да егзистира, а на неговот место останало мало селце со манастирот „Св. Димитрија“ познат и денес како „Чебрен“.