Културно наследство: Антички град Стенае

http://i258.photobucket.com/albums/hh275/kicevonet/Mart%202008/PROSEK-google.jpg">

http://i258.photobucket.com/albums/hh275/kicevonet/Mart%202008/Prosek-obelezana-blending.jpg">

Населен е уште во антиката кога пајонските владетели изградиле комплекс на тврдини за да се одбранат од агресивното Македонско кралство на југ. Најлесен начин било да ја затворат клисурата и изградиле низа погранични тврдини. Во римско време на устието на реката Бошава во Вардар од малата пајонска населба нараснал градот кој на современата наука и е познат како Стенае, но не е сигурно дали навистина тоа било името на оваа населба. Стенае е сместена пред влезот во клисурата, а на нејзините темели денес лежи малото градче Демир Капија. Тогашните жители својот економски просперитет го наоѓале во рударството: вадење и преработка на железо и бакар, како и испирање на злато во Дошница. Во доцната антика со упадите на варварите од север, населението се повлекува на високите непристапни карпи. Античките тврдини се возобновени, а Стенае полека запустело. Од оваа позиција се пранел премиот кој им го сечел патот на варварите во своите походи кон југ во Солунско поле и копнена Грција. Новата населба на ридовите која е обновена во 6 век (веројатно за време на Јустинијан I) го добива името Мирополес.

Античките тврдини се запазени и во средновековието кога со мали преправки повторно се користат. Ги следат истите линии на градба од антиката. Словенското име Просек го добива не подоцна од 10 век. Забележано е како црковно средиште — енорија во рамките на Мегленската епархија, во повелбата на Василиј II од 1019 г. Во доцниот 12. век кога Византија ослабнала, струмичкиот феудалец Добромир Хрс го приклучил Просек кон својот имот (1186 г.?). Овие настани ги забележил современикот Никита Хонијат. Еве неколку фрагменти: „…(Просек) лежи на две стрмни карпи меѓусебно разделени, но наблизу поставени една наспроти друга. Еден единствен тежок и тесен пат води горе кон него. Карпата е стрмна и сосем недостапна … (Хрс) ја присвоил пркосната тврдина која Ромеите ја напуштиле и ја оставиле без посада. Тој таму прибрал одбрани борци, поставил насекаде справи за фрлање, изградил и ги наполнил амбарите со жито и пуштил овци и говеда да пасат по тесните појаси на ридот. Имено, тврдината не е малечка, таа се простира многу далеку …” По ова следи описот на борбите со кои византискиот цар лично се обидувал Просек да го врати под своја власт (1199 г.).
http://i258.photobucket.com/albums/hh275/kicevonet/Mart%202008/Prosek-obelezana-blending.jpg -

Добромир Хрс (се сретнува и како Хриз) Во втората половина на 12 век Византија била зафатена во борбата против Србите и Бугарите.Тоа го искористил крупниот македонски благородник Добромир Хриз за да се ослободи од византиската власт. Хриз бил најпрвин упаравител на градот Струмица. Откако собрал 500 приврзаници, во 80-те години на 12 век ја отфрлил византиската власт и се осамостоил. Потоа своето седиште го пренел од Струмица во Просек (кај Демир Капија), на реката Вардар. Со центар во Просек, Добромир Хриз формирал независно феудално владеење. Хриз ги завладеал и околните територии и градови, како, Прилеп, Битола и др. Византијците се обиделе да го освојат Просек и да го ликвидираат независното владеење на Добромир Хриз. Меѓутоа, доживеале пораз и морале да се повлечат. Потоа бил склучен мир со Византија, а Хриз бил оженет со една византиска принцеза. Не се знае како завршило неговото владеење. Во 1202год. му се губи секаква трага.

Стрез (не е познат остатокот од името). Во почетокот на 13 век во еден дел на Македонија, со центар во Просек, се осамостоил благородникот Стрез. Тој бил роднина на бугарската царска фамилија и учествувал во борбите околу бугарскиот престол. Во 1207год. Стрез се утврдил во градот Просек и започнал да владее како независен владетел. Потоа ги освоил и околните македонски територии. Во составот на независното владеење на Стрез влегувале териториите од Скопје до Охрид и Бер на југ, а на исток териториите до планините Огражден и Беласица. Стрез бил воинствен владетел. Постојано преземал походи за проширување на своите територии, особено на југ кон Солун. Поради тоа морал да води неколку војни против Солунското латинско кралство. Во почетокот имал успех и освоил некои латински територии, но подоцна бил принуден да се повлече. Решавачката битка со Латините се одиграла пролетта 1211год. Во Пелагонија. Стрез доживеал катастрофален пораз во битката и повеќе не преземал напади на Солунското латинско кралство. Потоа започнал да се подготвува за напад на Србија. Меѓутоа, во текот на подготовките, во 1214год. Бил убиен од заговорници.

Историјатот на Просек во следната половина од векот бил многу бурен. Во 1201 г. Византија воспоставила тука власт, а една година подоцна тоа го сториле Бугарите. Ч’смен, управникот на Просек, во 1205 г. тргнал со војската на Солун и загосподарил за кусо време со неговото подградие. Во 1207 г. со Просек завладеал севастократор Стрез, одметнувајќи се од бугарската власт. Просек станал престолнина на големо кнежевство кое што го опфаќало целото Повардарие и Пелагонија. По смртта на Стрез (околу 1215 г.) Просек (и Повардарието) паѓаат под Латините од Солун, а во 1216 г. под деспотите од Епир. Во 1230 г. Просек со Повардарието го земаат Бугарите. Во 1246 г. паѓа под власта на Никеја. Околу 1328/30 г. Србите го освоиле Повардарието и во Просек управува српски кефалија. Турците го зазеле Просек веројатно во 1385 г. Во турските документи од 16. век тука е забележано село Демир Капија, чие што име преживеало до нашите дни.

Средновековен Просек-Илустрација од Средновековни градови и Тврдини во Македонија-Иван Микулчиќ. http://i258.photobucket.com/albums/hh275/kicevonet/Mart%202008/PROSEK-ilustracija.jpg - Клик за поголема резолуција.

http://kicevo.blog.mk/page/11/ - http://kicevo.blog.mk/page/11/
http://i258.photobucket.com/albums/hh275/kicevonet/Mart%202008/Prosek-obelezana-blending.jpg -