build.mk » Forum: Традиционална архитектура во Македонија

[1][1][1]

Originally posted by Max

трите книги на проф. Петар Муличкоски - „Духот на македонската куќа[/URL]-2000„, Духот на македонскиот град-2002„ и „Духот на македонската градба (конструкциите)-2006„ сите изданија на БИГОСС

~

[1][1][1]

ТРАДИЦИОНАЛНАТА КОНСТРУКЦИЈА НА
МАКЕДОНСКАТА КУЌА ОД 19-ОТ ВЕК
Екатерина Намичева 1, Петар Намичев 2
1 Архитектонски факултет, Универзитет „ФОН“, Скопје
ekaterinanamiceva@gmail.com
2 Ликовна академија, Универзитет „Гоце Делчев“, Штип
petar.namicev@ugd.edu.mk

[2]

Апстракт

Традиционалната куќа содржела конструктивен систем кој употребувал локални материјали камен, земја и дрво, како и нивна дообработка. Живеалиштата со приземје и кат најчесто се изградени со масивен камен ѕид во приземјето и бондручен систем на катот, како најчесто практикувана комбинација на двата конструктивни системи.

Примената на каменот при градење на куќата започнувала од темелите, преку носечките ѕидови на масивниот систем на градење, па сè до покривањето со камени плочи.

Земјата се применувала во различна форма на нејзина дообработка, за подовите, како врзно средство за ѕидовите од камен, за облагање на преградните ѕидови од плет и др.

Дрвото покрај конструктивниот бондручен систем се применувало за изработка на вратите, прозорците, покуќнинските предмети и други декоративни елементи на куќата.

Најзначајни елементи при традиционалното градење се еколошкиот пристап при изборот и користењето на основните материјали од околината, нивната колоритна ускладеност со природната околина и конструкцијата на градбата била прилагодена на потребите и можностите на локацијата, семејството и урбаниот простор кој бил предвиден.

Клучни зборови: куќа, камен, земја, бондрук, ѕид

1. Вовед

Традиционалната станбена архитектура од 19-от и почетокот на 20-от век има свој
развоен пат во однос на просторните, конструктивните и естетските особености на објектите за
живеење.

Во првичниот период живеалиштата имале скромна просторна и конструктивна
концепција, прилагодени на потребите на просечниот жител и неговото семејство.

Развојот во првичните живеалишта со форма на вкопани простори во земјата или надземните живеалишта,

– 108 –

биле од привремен карактер со лесно кршлива конструкција. Материјалите кои се применувале се прибирале од околината и од самиот почеток човекот стекнувал искуство за цврстината и можностите на основниот градежен концепт.

Камениот во обработена или необработена форма се применувал за носечките масивни ѕидови во приземјето, на рамен или стрмен терен. После прибирањето на каменот од непосредната околина тој се дообработувал за одредени позиции на конструкцијата на куќата, на аголни места, со форма на рамки на прозорците и вратите, со што добивал статус на примарен материјал, особено во планинските населби, каде климата диктирала одредени конструктивни законитости. Камените парчиња се поврзувале со врзни средства, најчесто со малтер (варов), кал или поретко без врзно средство, најчесто за оградни ѕидови.

Дрвените греди се обработувале и поставувале како носечки елементи, поврзани со косници и дополнителни дрвени структури на растојанието помеѓу нив, околу кои се нанесувале слоеви за обложување на површините на ѕидовите. На тој начин се формирал ѕиден конструктивен систем на бондручна конструкција со дрвен скелет, која понатаму се развивала во зависност од големината на градбата.

Во овој период според постоечката документација и истражувања можат да се издвојат неколку основни типови на конструктивни системи, кои се применувале според местоположбата, катноста или применетиот конструктивен систем. Според катноста како првични живеалишта се приземните едноделни или повеќеделни, кои се граделе во бондручен систем (Македонски брод), со масивни камени ѕидови (Мариово, битолско), или во комбинација на овие два система (Овче Поле, Пијанец). Кај комбинираниот конструктивен модел на една основа во едно ниво, најчесто задниот и еден од страничните ѕидови биле од камен и ја носеле целата конструкција, на која се надополнувала останатата флексибилна бондручна конструкција. Дел од помошните простории се вкопувале во теренот, во дел од површината на основата во приземјето (Берово, Прилепско).

Живеалиштата со приземје и кат најчесто се изградени со масивен камен ѕид во
приземјето и бондручен систем на катот, како најчесто практикувана комбинација на двата конструктивни системи [1].

Во приземјето поради постоењето на неправилната конфигурација на теренот, се применувал камениот ѕид со што се постигнувала израмнување на приземјето, на тој начин се формирала подлога за поставување на бондручната конструкција од второто ниво, со помала сопствена тежина. Овој тип на живеалишта, како просторен и конструктивен систем бил најраспространет на целата територија на Македонија (кратовско, велешко, струмичко, прилепско, битолско, скопско).

Според потребите на семејствата куќите се развиле во однос на својата просторност и додавање на уште најмногу две нивоа. Приземниот дел бил надоградуван со уште два ката, и најчесто со еркери исфрлен од линијата на габаритот, со примена на бондручни елементи (Малешево, Пијанец, Скопска Црна Гора). Освен камените ѕидови во приземјето и одредени носечки ѕидови на катот, останатиот дел бил со бондручна конструкција или отворени површини (чардак, трем).

Во планинските предели и кај објектите во три нивоа камениот ѕид бил присутен на целата конструкција (Галичник, Река).

2. Традиционално ѕидање со камен

Изработката на ѕид од камен претставува основен елемент за поставување на куќата на теренот. Најчесто се прави ископ на темели, до релативно цврсто тло (40 до 100 см).

Најчесто правилните природни форми на камените парчиња се поставуваат од надворешната страна на ѕидот.

На одредено растојание (80 – 120 см) во хоризонтална насока од надворешниот и внатрешниот раб се поставуваат дрвени греди – кушаци, заради обезбедување флексибилност и еластичност на камената ѕидна маса. Кушаците можело да бидат видливи на фасадата или скриени во ѕидната маса. Масивните камени ѕидови се употребувале за надворешните ѕидови.

За врзно средство се применувала смеса од кал и слама, со земја или со врзно средство малтер во почетокот на 20-от век. Редењето на каменот најчесто се изведува со редење во хоризонтални линии, на надворешната и внатрешната страна, а средината се исполнува со полнетица од обработена земја. На рабовите кај одредени куќи се применува и додатно обработен камен, како и на рамките на прозорците, вратите, одредени декоративни аголни

– 109 –

парчиња и сл. (Река, Мариово, Дебарски Дримкол). На тој начин каменот ја задоволувалконструктивната потреба и воедно декорацијата на фасадата.

Слика 1. Изглед на примена на конструктивен систем од камен ѕид во приземје и бондрук на кат, Глуво,
Кучевиште, Скопска Црна Гора

3. Дрвена конструкција

Дрвото е еден од основните конструктивни елементи на бондручниот систем, кој
најчесто се применува на повисоките нивоа. Бондручниот систем претставува скелет од дрвени столбови и греди кои се поставуваат на одредено растојание, според одреден однапред испланиран систем или според потребата на просторното решение на куќата, на самото место на градење. Укрутувањето на овој дрвен скелет се постигнува со примена на косници, со вметнување на прозорските отвори и отворите за вратите. Исполната на ѕидната маса помеѓу гредите може да се реализира на неколку начини - со плетени гранки (кои подоцна се мачкаат со заштитен слој на смеса од земја и слама), од плитар или ситен камен. Како завршен слој од внатрешната и надворешната страна се премачкува слој од смеса од кал и слама.

Подготовката на дрвените греди се извршува пред започнување со градење на куќата, каде тие се сечат од шумите и неколку месеци се сушат, за да се обработат и вградат во конструкцијата. Дрвените греди се обработуваат и на одредени делови декорираат, особено на чардакот и од надворешната страна на катот. Поставување на дрвениот скелет претставува усовршено конструктивно решение кое се изведува на местото на градење, каде се одредува распоредот и димензиите според просторното решение на куќата. Според скелетниот систем од дрвените греди се одредува положбата на прозорците и вратите, димензијата на отворениот чардак и сл. Сите елементи на дрвениот скелет најчесто се поврзуваат со дрвени клинови, за нивно поврзување со што се добива одредена флексибилност на целата конструкција.

Дрвото покрај каменот доминира како конструктивен материјал за изработка на
вратите, прозорците, оградите на чардакот, опшивите на покривната конструкција и сл.

При доминација на каменот кај куќите - кули (Преспа, Битолско поле, Река, Дебарски Дримкол), дрвото се применувало за конструкцијата на еркерните испусти, заради можноста за зголемување на корисната површина на просториите.

– 110 –

Слика 2. Изглед на конструкција од дрвени греди и столбови од чардак, Љубанци, Скопска Црна Гора.

За конструктивните елементи од дрво се користело цврсто дрво (бука, костен) додека за елементите од дрво кои се обработувале и декорирале, како за огради, опшиви, скелетниот систем, се користи лесно и меко дрво, (бор, чам, ела).

Стопанските објекти во селскиот двор (амбар, плевна, кош) имаат специфична форма и конструктивен систем, најчесто од дрвени елементи (скопско), а поретко од камен (Мариово, кратовско). Врз приземјето од камени ѕидови налегнувале хоризонтални гредиперници(скопско). Ѕидовите често околу вертикалните стапови- колца, биле од плетени гранки – плот, каде во зависност од типот на плетење се добивала различна структура (Порече, Скопска Црна Гора). Тоа било изразено особено кај кошевите, со што се обезбедувала циркулација на воздухот.

Дрвото се користело во ентериерот на куќата за изработка на внатрешните врати,
прозорците, таванските облоги и покуќнинските предмети [2]. Притоа примената на дрвото се користело при обработката на долапите, мусандрите и таванските површини со примена на декоративни елементи со геометриски или вегетабилни мотиви.

Слика 3. Изглед на примена на скелетен бондручен систем на кат, Растоица, Бабино,Д. Хисар.

– 111 –

4. Земја

Земјата, односно иловицата служи исто така како основен материјал со неколку
намени, како врзно средство за ѕидовите, како исполна за ѕидна маса, материјал за премачкување, облоги, за исполна на подовите, меѓукатните конструкции од дрвени греди, таванските површини и сл. Таа најчесто се наоѓа околу куќата или во нејзина близина, се подготвува со вода, се меша со слама и други омекнувачи и зацврстувачи (животински измет), за да може да се обликува според нејзината намена. Одредени површини лесно може дополнително да се корегираат, поради кратката трајност на материјалот, поради физички или атмосферски оштетувања.

Непечената тула (ќерпич) се користела со ѕидање со сличен систем како печената тула.

Димензиите на ѕидовите имале димензии од 50 до 80 см, особено на носечките ѕидови, додека преградните имале дебелина од еден или два реда на тули (16 до 24 см дебелина). Ѕидањето со ќерпич се користело во 19-от и првата половина на 20-от век, како традиционален конструктивен материјал и систем на градење.

Ќерпичот се употребувал во региони, особено каде каменот бил дефицитарен и
потешко се пренесувал од непосредната околина. Системот на ѕидање се комбинирал дел со камен, каде била потребна поголема носивост на ѕидот, а преминувал во ѕидање со ќерпич, каде не е потребна одредена носивост на ѕидната маса [3].

Подната подлога се одредувала во зависност од просторијата, односно подот во
приземјето најчесто бил од набиена земја или поплочен со камени плочи, додека во одајата и чардакот подот бил од штици.

5. Покривање

Покривањето претставува завршен процес во оформувањето на куќата, заради заштита од климатските промени. Традиционалниот начин на покривање зависел од изборот на материјал кој се наоѓал во околината, слама, камени плочи или ќерамиди.

Системот на поставување на различни материјали бил различен и усовршен од страна на градителите на објектите. На подлогата од веќе формираната основа на конструктивниот систем се надоврзува, системот на поставување на хоризонталните греди, односно покривната дрвена конструкција од коси греди, поврзани систем од хоризонтални гредички, каде со врзно средство кал со слама како подлога, се поставуваат ќерамидите, со распоред за истекување на атмосферската вода. Гредите во конструктивниот распоред се цврсто поврзани со систем на едноставни поврзувања на дрвени елементи, кои по потреба може да се заменуваат поради дотраеност.

Слика 4. Пресек низ конструкција на еркер со ѕид со исполна1. ќерпич, 2. дрвена ограда, 3. исполна со камен, 4. плетена конструкција со премаз од кал

– 112 –

Живеалиштата кои имаат две различни височини на габаритот се формирале две
покривни конструкции (Полог, Река, Скопска Црна Гора). Најчесто применувана форма бил четвороводен, а поретко троводен покрив. Применета била одредена локална и традиционална терминологија за дрвените елементи. По должината на надворешните ѕидови, како подлога за покривната конструкција, се поставувале масивни греди - табани (Река), и со косници - паанди (Река). Средната вертикална носечка греда – тобан (Дебарски Дримкол) или главна греда (Струшко поле). Обработката на дрвените греди била груба со делкање, биле невидливи во таванот, освен кај отворените тавани. Таванските и подните греди се нарекувале – демиња, мајии, чатми, додека завршната греда - чатија, било, табан се поставувала на највисоката положба на покривната конструкција. Највисоката греда се потпирала на вертикални дрвени столбови –попови (Струшко Поле), папази (Овче Поле, Кратовско) [4].

Врз основа на применетиот материјал за покривање на куќите, тие се нарекувале во народната терминологија – сламеница (со ´ржана слама) или плочена (со камени плочи).

Сеното се употребувало кај старите најчесто планински куќи или стопански објекти (Порече, Овче Поле). Сноповите на сеното претходно се подготвувале, а со гранки се прицврстувале за носечката конструкција на покривот. Врзувањето на сламата - чуканица, се нарекувала – манаила. Сеното се менувало на неколку сезони, а се употребува како материјал и денес.

Камените плочи се применувале најчесто кај планинските куќи (Река, Мариово, Струшко Поле), каде отпорноста на материјалот одговарал на климатските услови.

Покривањето со обработени штици – шиндра, поретко се употребувал.

Ќерамидата претставува најчесто применуван материјал за покривање на куќите, а
подоцна и за стопанските објекти (Преспа, битолско, струмичко, скопско).

Над носечките греди (чатмите и маиите), се ределе штици над кој се поставува слој од кал, како подлога за редење на керамидите. Изборот на материјал за покривање се одредувал врз основа на локалните вообичаени архитектонски стандарди на градење, кои постоеле во одреден регион.

6. Заклучок

Конструктивниот систем на традиционалната куќа во Македонија се формирал низ
неколку столетија под влијание на локалните материјали кои биле достапни од непосредната околина на живеалиштата и начинот на локално сфаќање. Традицијата на формата на локалната архитектура се формирала под влијание на византискиот начин на градење и формирање на станбениот простор и декорацијата на медитеранскиот регион, во рамките на куќата од балканските земји [5].

Традиција на градење била присутна на просторите на Македонија во една долга
хронолошка рамка, од праисторијата, антиката, средниот век, иако периодот на 18-от до почетокот на 20-от век, се карактеризира со стабилна основна линија на воспоставени конструктивни стандарди. Овој период развива систем на живеалиште со конструкција развиена на територијата, со примарна доминација на каменот, дрвото или обработката на земјата. Како основни материјали, со нивна дополнителна обработка се формира конструктивен систем кој носи локални карактеристики, врз основа на што се формира препознатлив тип на живеалиште од одреден регион.

Локални материјали при изборот на конструктивниот систем имале клучна улога,
заради нивната лесна достапност, транспорт и економичност на градењето. Во одредени случаи се применувале и материјали од поголема оддалеченост, само ако граделе големите турски моќници или одредени поимотни семејства од православното население. Сепак локалните материјали доминирале и силно влијаеле на конструктивниот систем, надворешниот изглед и колоритната вклопеност на градбата како целина.

Градителските тајфи добро ги познавале материјалите, а особено локалните материјали и нивни карактеристики, на местото на градбата, што овозможувало примена на материјалите на оптимален начин, со нивна дополнителна обработка. Пренесувањето на искуства од еден во друг регион, значело подобрување на креативната концепција на конструкцијата и внесување на нови креативни решенија. Конструктивното решение значело координирање на потребите на семејството, условите на локацијата, достапноста на градежните материјали и сите заедно прилагодени на урбаната или руралната околина во пејзажот

7. МелоЕк

Edited by beTon - 29-Aug-2023 at 00:58