интервју со Ана Ивановска, архитект

Младата архитектка и асистентка на Архитектонскиот факултет во Скопје Ана Ивановска пред две недели недели магистрираше на овој факултет, во „најжешкиот“ период во земјава, кога го фати пикот на дебати, расправи и анализи на проектот „Скопје 2014“. Ивановска магистрираше со трудот „Утврдување методи и постапки за заштита на објекти од периодот на Модерната во Република Македонија преку примерот на основното училиште Јохан Хајних Песталоци во Скопје“. Таа е асистент на Институтот за историја на архитектура и уметност на стар, среден и нов век, современа архитектура и уметност, како и на група предмети за заштита на градителското наследство. Добитник е на Инженерски прстен за најдобар дипломиран студент во 2002 година. Член е на неформална група на млади архитекти, кои досега само во цртежи имаат предлози за модерен изглед на Скопје, но не и во пракса. Вели дека тие можеби и никогаш нема да доживеат да бидат изградени (награден, но никогаш реализиран проект е надградбата на трет кат на Градскиот трговски центар во Скопје). Како млад архитект, Скопје го гледа низ призма на нејзиното време, односно преку објектите кои постоеле и постојат колку што таа постои и не сака да ја „меша“ нејзината меморија за Скопје со меморијата за градот на нејзината мајка, на нејзината баба, а уште помалку на период од пред век и половина.

- Предизвикавте голем интерес со Вашата теза бидејќи ја браневте во време кога сите дебатираат за „Скопје 2014“. Магистриравте на заштита на објектите од модерната. Дали може да ни објасните што точно подразбира таа?

Идејата за овој труд лежи во архитектонските случувања кај нас, во еден не така кус период, во нашиот однос кон изградената средина општо, а особено во односот (попрецизно, немањето однос) кон објектите од Модерната, кои опстојуваат во состојба на постојана агресија, на крајна нечувствителност кон изграденото и се вон каква било размисла за стручно и научно вреднување. Во период од 40 до безмалку 80 години од нивната изградба, речиси без исклучок овие објекти се наоѓаат во ранлива фаза и имаат потреба од сериозни интервенции кои кај нас се главно стихијни, без стратегија и без претходно детално истражување, во таа смисла - нестручни, деструктивни и штетни по објектот.

Освен поради внатрешните причини за загрозеност (стареење на материјалот, потреба за обнова и слично) тие уште се и предмет на јавно недопаѓање. Феноменот на транзицијата кој ги зафати постсоцијалистичките земји, вклучително и Македонија, меѓу другото се манифестираше и со обид да се пребрише и негира се’ што историски и материјално може да реферира кон претходниот политички систем... (што не е исклучиво македонски феномен... истите симптоми може да се препознаат и во другите постсоцијалистички земји). Во оваа актуелна потрага по некаков квази идентитет, во време на нагласена тенденција кон историцизам и препокривање на градското ткиво кое генерално датира од 60-тите и 70-тите, со уфрлање на објекти со историски интерпретации се чини дека објектите од Модерната никогаш не биле позагрозени.

- Посочувате и дека објектите од Модерната треба и мора да се одржуваат, но не и да бидат споменици на културата. Зошто?

Интересот за Модерната и нејзиното превреднување е глобален тренд. Архитектурата на Модерната која ја обележува архитектонската мисла во поголемиот дел од 20 век е веќе прифатена како културна традицијаИнтересот за Модерната и нејзиното превреднување е глобален тренд. Архитектурата на Модерната која ја обележува архитектонската мисла во поголемиот дел од 20 век е веќе прифатена како културна традиција и вреднувана поради квалитативниот скок кој го воведува на општествено-економски план, на полето на технологија и стандардизација, на функционален и естетски план. Најдобрите примери на Модерната се антологиски објекти во кои овие полиња на значење се преклопуваат. Постоењето вакви исклучителни објекти во светски рамки го отвора процесот на препознавање и вреднување со цел да се сочува автентичноста и идејата вградена во нив. Архитектурата на Модерната и нејзиниот третман веќе дваесетина години е во фокусот на најрелевантните институции за заштита на историско наследство на глобално ниво (UNESCO, ICOMOS (International Council on Monuments and Sites), DOCOMOMO (International Comitee for Documentation and Conservation of buildings, sites and neighbourhood of the Modern Movement).

Кога веќе не сме во можност да ги креираме, добро е барем да сме информирани и да ги следиме и прифатиме ваквите светски движења.

Поважно е она што Скопје го добило по земјотресот

- Ја застапувате тезата дека на архитектурата на Скопје треба посебно да се гледа во периодот по земјотресот, а не претходно, односно треба да се постави суштинското прашање што Скопје има добиено после земјотресот. Што подразбирате под ова?

За голем број жители на Скопје, периодот на 60-тите сеуште има директна автобиографска вредност и е дел од текстурата на нивните животи. Во таа смисла, настаните поврзани со самиот земјотрес и сите активности за обнова кои следат имаат посебна историска и мемориска вредност. Она што засекогаш останува во меморијата на жителите на Скопје е сликата на срушениот град. Оттогаш наваму, постојано и со носталгија се оживува меморијата и (делумно) се идеализира сликата за она што земјотресот неповратно го однел со себе, пред се’ имајќи ги на ум неколкуте најрепрезентативни објекти за кои општата јавност се чини нема дилема дека претставуваат вредно архитектонско наследство (Офицерскиот дом - Баумгартен (1929-1963), во моментот на рушење стар 34 год., Народниот театар - Букавац (1921/7-1963), стар 36 год, Народната банка - Несторовиќ (1927 - 1963), стара 36 год.) 
Немам за цел да ги обезвреднувам овие објекти, само сакам да нагласам дека денес, по период од речиси 50 години (период сосема доволен за објективност во вреднувањето), се чини праведно да се отвори прашањето за вредноста на она што како директна последица на земјотресот е создадено во Скопје. Ургентноста на состојбата по земјотресот и специфичниот феномен на брза изградба може да се спореди со состојбата по Втората светска војна во многу европски градови, по потребата од рационални решенија, употребата на индустриски произведени елементи и економични методи на градба. Овој момент ја активира светската јавност во дотогаш незапамтени размери. Квантитативната обнова на градот му носи и значителен број квалитетни објекти, сосема во чекор со современите архитектонски пракси на своето време.

- Како млад архитект, какви решенија нудите за објектите кои се интерес на Вашата теза?

Тезата не нуди готови решенија... таа има за цел да отвори прашање за една архитектура која е надвор од перцепцијата во моментов, а која на глобално ниво се разгледува веќе подолг период. Многу е опасно во архитектурата (подеднакво во проектирањето на нови како и во третманот на веќе изградени објекти) да се нудат однапред одредени и готови решенија. И проектирањето и заштитата имаат своја востановена методологија, со свои принципи, постапки и редослед, но секој објект е проблем за себе и како таков треба да се третира, да му се пристапи сериозно и истражувачки. Само на тој начин може да се дојде до квалитетно решение.

- Во Вашата теза се осврнувате на објектите градени во периодот помеѓу 20-те и 70-те години на 20 век и велите дека обичните граѓани не ги забележуваат низ Скопје иако ги има. Може ли да посочите некои такви објекти, зошто луѓето не ги забележуваат и со какво значење се тие објекти за Скопје?

Она што мене ме зачудува е недовербата на нашата јавност кон архитектонските историчари, теоретичари и критичари. Можеби грешам, но имам впечаток дека во другите уметности (ликовна уметност, филм, музика, литература...) постои поголема отвореност кон нови текови, додека свеста на јавноста за архитектурата се чини никако не може да се помести од прагот на 19 кон 20 векНеможноста општата јавност да ги препознае „од прва“ овие објекти како вредност воопшто не изненадува. Посебната, автономна естетика на Модерната, чистотата на нејзиниот израз, степенот на апстракција и материјалноста соодветна на тогаш новото, индустриско време ја прават оваа архитектура „недопадлива“. Прочистена од непотребна декоративност и сведена на совршена функционалност, човекомерна по својата природа, оваа архитектура е лишена од монументалноста и репрезентативноста која вообичаено очекуваме да ја препознаеме кај еден културно-историски споменик. Модерната архитектура е своевидна критика на контекстот во кој е настаната, а кој на почетокот на 20 век е заглавен во академизам и еклектицизам. Таа постојните формални и естетски вредности ги заменува со нови интелектуални и уметнички вредности. Дури и најзначајните примери на оваа архитектура, повеќеслојни во своето значење, е тешко или невозможно на прв поглед да се препознаат како вредност, особено од некој кој е архитектонски неедуциран. Меѓутоа, архитектурата во таа смисла не е осамен случај. И во литературата и во музиката и во филмот, во сите уметности всушност, неедуцираната јавност е склона да посегне прво кон допадливото. Затоа и постојат музички, филмски, архитектонски критичари - за да укажат на вредностите и да едуцираат. Она што мене ме зачудува е недовербата на нашата јавност кон архитектонските историчари, теоретичари и критичари. Можеби грешам, но имам впечаток дека во другите уметности (ликовна уметност, филм, музика, литература...) постои поголема отвореност кон нови текови, додека свеста на јавноста за архитектурата се чини никако не може да се помести од прагот на 19 кон 20 век.

- Како пример за објект од Модерната, посебен акцент ставате на скопското основно училиште „Песталоци“. Зошто?

Целта на мојот труд беше воспоставената методологија за заштита на културно наследство да ја проверам врз еден конкретен објект (студија на случај), да ја согледам нејзината применливост и спецификите кога се аплицира врз објект од Модерната, со тоа воедно да биде и првиот чекор во создавање на долгорочна стратегија за овие објекти. Основното училиште „Јохан Хајнрих Песталоци“ беше избрано како еден исклучителен пример на Модерната во Скопје - објект кој има веднаш препознатливо повеќеслојно значење: (1) како симбол на светската солидарност за Скопје по земјотресот, настан кој засекогаш ќе биде дел од меморијата на неговите жители; (2) објект проектиран од познат архитект - Алфред Рот - кој поголем дел од својот живот посветил на истражување на нови концепти за училишни објекти соодветни за современите принципи на едукација кои токму Песталоци (еден од најпознатите педагози) ги поставува пред повеќе од 150 години, а сеуште се релевантни и денес; (3) објект кој има извонредно архитектонско решение кое во Македонија не е повторено, а уште помалку надминато; и (4) објект кој во конструктивна смисла е пионерски на глобално ниво и е швајцарски придонес на полето на асеизмичка градба.

- Тоа не е само пример од областа на архитектурата, туку е и едно од многуте училишта во земјава за кои нема пари за да се одржува така како што првично било замислено. Каде е пропустот?

Пропустот лежи во нашата генерална негрижа кон изграденото и во погрешното верување дека новите објекти се бесконечно трајни и не им треба тековна грижа. Некако типично за нас е да се дозволи нештото да се руинира до степен на неупотребливост, па потоа да треба огромна инвестиција за да се врати назад во добра состојба. Притоа не мислам на мојот конкретен пример, туку на многу други објекти кои имаат слична и полоша судбина. Основното училиште „Јохан Хајнрих Песталоци“ во таа смисла е позитивен пример. Наспроти недостатокот на средства, неговата управа во текот на целото работење на објектот (во 2009 год. училиштето ја прославуваше својата 40-годишнина) е свесна за неговата вредност и вложува максимални напори да ја сочува автентичната состојба.

- Велите дека не само Македонија сака да заборави на социјалистичкиот систем преточен во постоечката архитектура која сака да ја избрише таа естетика. Кои се другите земји кои сакаат да стават нова фасада на постоечките објекти и зошто се прави тоа?

Постсоцијалистичката транзиција е феномен кој не ја зафати само Македонија. Различните земји од соседството на различен начин реагираат на ваквата состојба која главно се манифестира со неформална и често нелегална градежна активност, со импровизирана архитектура во која честопати и не учествува архитект, со потрага по нова естетика која по секоја цена треба да биде различна од онаа што се поистоветуваше со претходниот систем. Сведоци сме на еден општ пад на вредностите, на културата и на едукацијата. Ваквата состојба се одразува и во уредувањето на просторот. Европа веќе ја истражува оваа архитектура како своевиден феномен. Токму минатата година, прво во Базел, а потоа и во Архитектонскиот центар во Виена беше поставена изложба и одржана конференција под наслов „Балканологија“ на која се дискутираше овој феномен. Во една ваква средина ,извонредната архитектура на поранешните југословенски простори од 60-тите и 70-тите години е спротивставена на новите, тековни случувања.

- Која е меморијата на/за Скопје?

Мојата меморија е врзана за чевлички од Градски трговски центар и панцеротата од „Жито Лукс“ после тоа... за црвеното капутче од Стоковна и слончињата на паричка пред неа... за мене првата изведба на Лебедово езеро во „Опера и балет“ по што очајно сакав да станам балерина и возбудата од светлата на подот во тесниот коридор пред да се влезе во салата...Зависно за чија меморија станува збор. Мојата меморија за Скопје е различна од таа на мојата мајка и различна од таа на мојата баба. Баба ми одела на матине во офицерски дом... мајка ми низ магла се сеќава на овие објекти, во театарот дали неколку пати стигнала да влезе... Мојата меморија е врзана за чевлички од Градски трговски центар и панцеротата од „Жито Лукс“ после тоа... за црвеното капутче од Стоковна и слончињата на паричка пред неа... за мене првата изведба на Лебедово езеро во „Опера и балет“ по што очајно сакав да станам балерина и возбудата од светлата на подот во тесниот коридор пред да се влезе во салата... Моја меморија е гимназијата „Никола Карев“.Тоа е моето Скопје. Секаков обид да се изгради нешто ново, а воедно „постаро“ од она што веќе постои за мене е лага и не можам да сфатам како мојата генерација може да се помири со тоа. Тажно е да се живее во желбата да се биде некој друг.